De publieke opinie in het Midden-Oosten vormt zich via paden die we ons in het westen niet altijd kunnen voorstellen.

Uit de interviews die de eerste weken na september 11th te zien waren met v.i.p.’s uit het Midden-Oosten vielen er mij twee op. Eén met de koning van Jordanië en een ander met de minister-president van Libanon. Het interview met de koning in positieve en met de Libanees in negatieve zin. Terugkijkend had dat veel te maken met de vooroordelen die wij nu eenmaal allemaal lijken te hebben tegen Libanezen en andere Levantijnen.

De koning is de zoon van koning Hoessein, die voorouders had uit Mekka en van Hoesseins vrouw, die van Engelse afkomst is. Hij is in het westen naar school geweest, spreekt Engels als een Amerikaan, antwoordt behendig op vragen en is tot op grote hoogte one of us. De Libanees had zijn opvoeding in de Libanon gehad, sprak slecht Engels, reageerde onhandig en schichtig voor een westerse camera en was one of them.

Toch hadden ze beide dezelfde boodschap: het Midden-Oosten rouwde om het WTC en de verantwoordelijken moesten worden gestraft, zodra zij zouden zijn geïdentificeerd.

Die boodschap was niet erg geloofwaardig. Als in Europa al die jongere Arabieren juichend de straat opgingen, dan mag worden aangenomen dat een gevoel van trots, naast angst voor represailles, bij het gewone volk in de Arabische landen overheersten. Saddam Hoessein, die wel vaker de gevoelens van het volk tot uitdrukking placht te brengen, drukte dat uit door te zeggen dat Amerika nu op de doorns zat die het zelf had gezaaid. Ik weet niet of dat de reden was waarom hij kort erna werd uitgezocht als doelwit voor de wraakactie, maar het zal geholpen hebben, denk ik.

De gevoelens van de Arabieren, waar men misschien wat van af moet trekken, omdat alleen wat overdreven wordt in het Midden-Oosten voor geloofwaardig wordt gehouden, waren duidelijk voor wie Arabisch kan lezen of verstaan. Die weken nogal af van wat ter plaatse in het Engels en voor consumptie in het Westen werd verklaard. Die boodschap was: Israël is onze vijand en Amerika steunt dat land. De toonzetting daarvan heeft meestal weinig geciviliseerds: het is een vrij continue stroom van beledigingen van de aller grofste soort en bestaat uit oproepen tot moord en marteling.

De zelfmoordacties van september 2001 kwamen niet uit de lucht vallen. Alleen de schaal week af van wat eerder in Israël had plaats gevonden. Kinderen worden in het Midden-Oosten in scholen en moskeeën opgevoed met gevoelens van haat en geweld en de meerderheid van de Arabische bevolking staat daarachter. Dat kan ook moeilijk anders, want een zo zorgvuldig voorbereide zelfmoordactie is toch vrij extreem.

Voor iedere jeugdige Arabier die zich daarvoor leent moeten er duizenden of tienduizenden zijn die wel willen maar niet durven. Bovendien doen jongeren zulke dingen niet als dat door hun omgeving niet als heldhaftig wordt ervaren en gesteund. De zelfmoordacties hadden het soort support dat het Nederlands voetbalelftal hier heeft als er van Duitsland wordt gewonnen.

Het is goed om dat niet te vergeten en het in de beschouwingen te betrekken als we het over Marokkaanse of islamitisch Turkse gemeenschappen in Nederland hebben. Het zijn onze vijanden en ze horen hier niet. Alleen als ze zich van hun Midden-Oosten achtergrond losmaken en Nederlanders worden kunnen we ze zonder wantrouwen bekijken.

De vraag is dus aan de orde of, nu de islamitische publieke opinie achter de acties stond, de islamitische wereld ook verantwoordelijk was voor de terreur. Is in het algemeen een gemeenschap verantwoordelijk voor wat uit haar naam wordt gedaan? Ik meen van wel, als de daden uit de psyche van de gemeenschap voortkomen en door de publieke opinie worden gesteund.

In het westen hebben we de neiging om de verantwoordelijkheid voor collectief gedrag te formaliseren. De staat is het juridische lichaam dat handelt namens een samenleving en dat ook voor dat handelen aansprakelijk is. In het meest extreme geval, in geval van oorlog, draagt de bevolking de gevolgen.

Maar ook die gevolgen zijn, in theorie althans, aan de beperkingen van het oorlogsrecht onderhevig. Dit houdt onder meer in dat de staat in het westen een geweldsmonopolie heeft. De staat heeft de verantwoordelijkheid zijn burgers af te houden van geweldsdaden tegen burgers en eigendommen van andere staten en hen daarvoor zo nodig te bestraffen.

In andere delen van de wereld is de staat vaak niet de enige of ook maar de belangrijkste drager van collectieve verantwoordelijkheid. In de moslimwereld is de seculiere staat ondergeschikt aan de godsdienstige autoriteit. In de meeste landen van het Midden Oosten zijn er allerlei sekten en etnische groeperingen die allemaal hun eigen godsdienstige leiding hebben en die geen van alle sterke bindingen hebben met het staatsapparaat, tenzij dat toevallig in handen is van hun eigen sekte.

Syrië is een actueel voorbeeld. Er bestaat wel een publieke opinie, die gevoed wordt door de media en waarvan de media tegelijkertijd ook de spiegel zijn. Maar deze publieke opinie is niet beperkt tot een enkel land, maar representeert de hele Arabische wereld, die cultureel veel meer een eenheid vormt dan bijvoorbeeld de Angelsaksische landen, die toch ook al een vrij hechte gemeenschap vormen.

De humanistische wereld, waar ook Israël deel van uitmaakt, heeft een aantal uitgangspunten die een soortgelijke functie hebben als de geloofspunten van christendom of islam. Een van deze seculiere geloofsartikelen houdt in dat ondemocratische of niet-humanistische gevoelens niet bij de meerderheid van een bevolking kunnen leven. Zou dat anders zijn dan aanvaardt men een paradox: de meerderheid staat dan achter iets dat niet fatsoenlijk of niet democratisch is, terwijl het aan de andere kant democratisch is om de opinies van de meerderheid te laten gelden.

Vandaar dat de Israëlische overheid nog altijd volhoudt dat zij geen probleem heeft met de Arabische bevolking. Integendeel die bevolking is per definitie even vredelievend als zij zelf, maar met hun boze regeringen die geen vrede willen. Dat is onzin natuurlijk, het is de Arabische bevolking die niet deugt en de regeringen daar houden hun volkeren min of meer onder controle. Dat is maar al te duidelijk geworden in Egypte na de val van Moebarak. Ik denk dat men in Israël een collectieve zucht van verlichting heeft geslaakt, toen het leger daar de touwtjes weer in handen nam en ik denk ook dat de reacties in Gaza omgekeerd waren.

Ik meen dat we onder ogen moeten zien dat de meerderheid van de Arabische bevolking van Mauritanië tot Oman geen vrede wil met het westen en met Israël. In het algemeen zijn de Arabische regimes vredelievender dan de bevolking waarover zij het bewind voeren. Met uitzondering misschien van pathologische persoonlijkheden als Saddam Hoessein, waarvan er overigens nog nogal wat rond lopen.

Dat heeft een voor de hand liggende oorzaak: de meerderheid van de Arabische bevolking leeft in armoede en zonder vooruitzichten. Zij hoort dagelijks dat dit de schuld van Israël en het westen is en dan vooral van Amerika. Hun regimes hebben weinig legitimiteit en houden zich in het zadel met evenwichtskunst en brute macht.

Steun van Amerika is overal een belangrijke factor, haat tegen Israël een andere. Verstoring van het evenwicht door een oorlog die waarschijnlijk zal worden verloren is niet iets waar de regimes op zitten te wachten.

Het zijn dan ook niet de Arabische regimes die in het algemeen verantwoordelijk zijn te houden voor de terreurdaden in het Westen, al zullen sommigen in stilte wel gelukkig zijn dat de terreur zich niet tegen hen persoonlijk richt. Het heeft daarom ook weinig zin tegen deze regimes ten oorlog te trekken. Een uitzondering gold ooit voor Irak en Afghanistan, waar aflossing van de wacht wel degelijk enige vooruitgang heeft gebracht, zij het minder dan werd gehoopt.

De terreur zal overal in de Arabische wereld een factor blijven, zolang de onderliggende oorzaken niet worden weggenomen. Die zijn, anders dan in de derde wereld zo algemeen wordt geloofd, niet gelegen in het westerse imperialisme, het kolonialisme of zionisme, maar in een inherent gebrek in de godsdienst van 1,5 miljard islamieten.

Het humanisme en de christelijke godsdienst waar die leer uit is voortgekomen, beteugelen de ingeboren drang tot agressie van de mensen. Het christendom, dat daarnaast ook een middeleeuwse geschiedenis heeft van kruistochten met ongebreideld geweld en van wereldoorlogen in de twintigste eeuw, beteugelt de agressie pas met wisselend succes sinds de zestiende en zeventiende eeuw.

De islam doet dat nog niet of in elk geval onvoldoende. Zijn stichter Mohammed was geen vreedzaam mens, zoals Jezus of de Boeddha. De heilige oorlog is niet een van de vijf grondbeginselen van de islam. Maar hij is onder omstandigheden wel een plicht van iedere gelovige moslim. De islam wijkt verder in zijn ethische regels minder af van christendom en jodendom dan de meeste mensen denken, maar op dit punt doet zij dat dus wel. Is tegen deze achtergrond nu sprake van een collectieve verantwoordelijkheid van de islam voor de aanslagen van de terroristen?

Ik meen van wel, maar je schiet er niet zo veel mee op. De islam is niet in een handomdraai te veranderen of weg te denken. We kunnen hopen dat binnen die godsdienst voldoende creativiteit aanwezig is om van binnenuit de aanpassingen door te voeren, die het voor de rest van de wereld mogelijk zal maken met islamieten in vrede te leven.

We kunnen proberen degenen te steunen die zich daar voor inzetten. Wat in elk geval niet kan is in een soort moderne kruistocht de islamitische landen met geweld de westerse beschaving opleggen. We hebben daar misschien wel het geld en de wapens voor, maar het is een illusie om te denken dat de humanistische wereld een bloedbad zou kunnen overleven dat zo tegen de grondprincipes van de eigen beschaving in zou gaan.

---

Dit artikel over De publieke opinie in het Midden-Oosten verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer artikelen van Toon Kasdorp vindt u hier.