Alexander de Grote was een draaipunt
Alexander de Grote gold in de late Oudheid en in de Middeleeuwen als een ethisch model en hij was hier bij ons in West-Europa maar ook in de moslimwereld een mythische held.
Dat neemt niet weg dat hij en zijn vader Philippus een einde gemaakt hebben aan de bijzondere stadsstaatcultuur van de Griekse wereld. Als gevolg van hun optreden ontwikkelde zich in de Griekse wereld opnieuw de door de klassieke Grieken zo gehate beschaving van het Midden-Oosten. Van invloed van de burger op het bestuur is na Alexander geen sprake meer.
Demosthenes van Athene komt er in de geschiedenisboeken slecht af, maar hij zag heel goed in dat met de twee Macedonische vorsten de beschaving van Hellas tot een einde kwam en vervangen ging worden door een vorm van leven die in de klassieke tijd door alle grote vertegenwoordigers van de beschaving als barbaars werd aangemerkt. Niet onbeschaafd per se maar wel on-Grieks en een bedreiging voor de burgerlijke vrijheden.
Alexander de Grote was een autocraat en een bij uitstek charismatische autocraat. Zijn opvolgers, de diadochen, waren ouderwetse tirannen van het soort waartegen Hellas als natie altijd gestreden had. Het Hellenisme was in veel opzichten meer Midden-Oosten dan Griekenland. Plato of Aristoteles vereerde men in Alexandrië niet vanwege de door deze filosofen gebruikte methodes maar omdat men hun leer als heilig en onaantastbaar beschouwde.
De kritische benadering die kenmerkend was voor de klassieke periode werd in het Hellenisme losgelaten. De verworvenheden van de vijfde en vierde eeuw v.C. werden alleen naar de vorm behouden, de creatieve aspecten ervan verdampten. Pas in de beginperiode van de Islam kwam er weer wat vrijheid om het verleden kritisch te bekijken en om iets toe te voegen aan de kennis en de vaardigheden van het klassieke Griekenland. Maar na de verwoesting van Bagdad door de Mongolen was dat ook weer afgelopen.
Alexander zelf was een groot bewonderaar van het Griekse verleden. Toen hij de Hellespont overtrok op weg naar zijn verovering van het Perzische rijk was het eerste wat hij deed een bezoek brengen aan het graf van Achilles. Hij had op zijn veldtochten een kopie bij zich van de Ilias, het meesterwerk van Homerus. Zijn tutor Aristoteles had dat exemplaar hoogst persoonlijk voor hem geredigeerd en waarschijnlijk ook zoveel mogelijk gezuiverd van latere toevoegingen[1].
In de ogen van Alexander en Aristoteles was Achilles geweest wat Alexander zelf later werd voor het Hellenisme: een held en daarnaast het prototype van de Griekse ethiek. Die ethiek was duidelijk anders dan de onze.
Deugden in de klassieke tijd waren de eigenschappen die iemand in staat stelden zijn stadstaat te verdedigen en te besturen. Moed, kracht, vaardigheid, evenwicht, integriteit, volharding, dat waren de deugden die in de dialogen van Plato werden geprezen. Beroemde helden zoals Xenophon vertoonden die deugden, als er een beroep op ze werd gedaan.
Herodotus laat Solon een aantal voorbeelden geven van Griekse deugd tijdens zijn verblijf aan het hof van Croesus, een Aziatische potentaat. Uit diens reactie blijkt wel dat de Griekse ethiek ook voor de tijdgenoten in ander landen iets bijzonders had, iets wat nauw samenhing met de bijzondere beschaving van de Griekse stadstaten.
De ethiek van de westerse wereld is niet klassiek maar christelijk. Wat we van de klassieke Grieken hebben overgenomen is niet hun ethiek maar hun burgerzin en hun republikeinse staatsinrichting. Zo ongeveer zou dat in die EU-preambule hebben moeten staan.
- Dat redactiewerk is later nog eens overgedaan door de geleerden in Alexandrië. Over een aantal passages is nooit overeenstemming bereikt. De belangrijkste of omvangrijkste is de catalogus van de schepen (Ilias II 494 e.v.), waarin Athene en andere Griekse steden die in de tijd van Homerus nog geen rol van betekenis speelden hun reputatie lijken te hebben opgepoetst. Uit het feit dat er ook steden in voor komen die in de vijfde en vierde eeuw niet meer waren dan onbeduidende dorpjes blijkt wel dat de kern ervan origineel moet wezen.
Dit artikel over Alexander de Grote verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.
Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.