Over de gelovigen van de islam en de kans op hervormingen is Toon Kasdorp langer hoopvol geweest dan de dagelijkse feiten rechtvaardigen.

Wilders en zijn collega Bosma schreven tien jaar geleden[1] een artikel dat tegen de Islam gericht was. De beide politici  zien de Islam niet als een godsdienst, maar als een beweging die met het fascisme of het nationaal socialisme is te vergelijken. Zij houden de islam voor een bedreiging van onze vrijheden, die geen recht zou hebben op de mensenrechtenbescherming die reguliere godsdiensten hier genieten.

Ik meen dat Wilders ondanks de studie die hij voor van zijn film van de Koran en van de profeet Mohammed heeft gemaakt, te weinig van het onderwerp af weet om een zover strekkend oordeel  te kunnen vellen.

Zoals Spinoza in zijn Tractatus overtuigend heeft aangetoond kan een religie niet buiten haar historische context worden begrepen en moet het gedrag van een profeet niet worden afgemeten aan wat we daar tegenwoordig van vinden maar aan het effect dat hij op zijn leerlingen en zijn wijdere omgeving had in zijn eigen tijd. Wat Mohammed betreft was dat effect in die eigen tijd positief. Dat de Mohammedanen aan de stichter van hun godsdienst daarom met genegenheid en eerbied terugdenken, is heel goed te begrijpen en de goede manieren vereisen van andersdenkenden dat zij dat gevoel respecteren.

Of een religie na verloop van tijd haar oorspronkelijke functie behoudt hangt af van haar vermogen om de Goddelijke boodschap steeds opnieuw te formuleren op een manier die nieuwe tijden aanspreekt en met nieuwe omstandigheden rekening houdt. Het westerse christendom heeft in Augustinus, Benedictus, Franciscus, Maarten Luther en niet te vergeten in onze landgenoot Spinoza, steeds weer grote geesten voortgebracht die als nieuwe profeten de religie opnieuw hebben geformuleerd, maar heeft ook grote perioden gekend waarin het geloof te kort schoot in de aanpassing aan de behoeften van de samenleving.

In zijn huidige vorm van het humanisme is het westerse christendom de basis voor een kosmopolitische en industriële wereldbeschaving die zeven en een half miljard mensen in leven houdt. Die zeven en een half miljard kunnen moeilijk in leven blijven als het westen zich laat verleiden tot een etnisch conflict met de islam zoals islamisten als Bin Laden of kruisvaarders als Wilders dat lijken te wensen.

Mohammed leefde in een tijd waarin godsdienstig geïnspireerde mensen konden zien en betreuren hoe de zuivere leer van Jezus van Nazareth niet zozeer aan de behoeften van de gelovigen was aangepast maar veel meer aan de behoeften van de Romeinse staat en haar wereldlijke machthebbers. De islam was op het moment van haar ontstaan in veel opzichten een verbetering. Het oude geloof in de ene God werd van een boel poespas en ongerechtigheden ontdaan. De islam was veel begrijpelijker dan het toenmalige christen- en jodendom, wat mee de reden zal zijn geweest van de snelle en massale bekering van de christenen in het Midden Oosten tot de islam in de jaren  tussen zeven en negen honderd AD.

Dat daarna de ontwikkeling van de islam stokte en zij na de veertiende eeuw verstard is en zich nooit meer heeft aangepast aan de veranderende tijden lijkt twee oorzaken te hebben

1. De opdracht die men Mohammed toeschreef om aan de leer van de Koran en de Hadith geen tittel of jota te veranderen [2]
2. Het feit dat na Mohammed  niemand meer het gezag had een bindende uitspraak[3]over de geloofsinhoud te doen, behalve de gemeenschap van de gelovigen, de Umma. En de Umma doet geen uitspraken.

Dat de Koran in de eerste eeuwen van de islam nog aanzienlijke aanpassingen heeft doorgemaakt lijkt waarschijnlijk. Het schandaal van de Duivelsverzen is bekend maar ook op andere plekken is de geloofsleer waarschijnlijk veranderd. De traditie van onveranderlijkheid kan moeilijk van Mohammed zelf stammen, want in zijn tijd en nog lang erna was de Koran een orale traditie. Zij is pas veel later opgeschreven. Toch is het wel waarschijnlijk dat Mohammed heeft willen voorkomen dat in de islam een kerk en een kerkelijk leergezag zou ontstaan zoals de christenheid die kende of schriftgeleerden en godsdienstige leiders als in het jodendom.

De islam had vanouds geen kerkelijke organisatie en geen kerkelijk leergezag, maar het heeft intussen wel rechtsgeleerden en voorgangers in het gebed gekregen, die dezelfde functie vervullen, n’en déplaise à Mohammed.

Khomeini en zijn voorgangers en opvolgers in de Shia kunnen fatwa’s uitvaardigen tegen overtreders van de goddelijke wet, waaronder mensen die een uitleg geven aan de leer die hen niet bevalt. De leiders van de Moslimuniversiteiten zoals die van Caïro hebben een soortgelijk gezag in de Soenna, al maken ze er een voorzichtiger gebruik van.

Het zijn deze imams, oelama’s, moefti’s en ayatollahs die tegenwoordig de inhoud van de leer bepalen. Dat dit tegen het gebod van de profeet Mohammed in gaat leidt eigenlijk weinig twijfel, maar van de andere kant was het onvermijdelijk dat het zou gebeuren vanaf het moment dat er geen kalief meer was die het tegen zou kunnen houden. Als er een god bestaat dan werkt hij via mensen. Er is geen religie geweest waarin dat anders is gegaan.

Al is de Koran op het punt van geweld en terreur vergelijkbaar met de joodse Tenach, Mohammed heeft nooit iemand het recht gegeven daar in zijn naam uitvoering aan te geven. De verdediging van de geloofsgemeenschap tegen degenen die haar bedreigden was de achtergrond van de gewelddadige passages in beide heilige boeken. Het was de geloofsgemeenschap zelf waaraan de profeet de verdediging over liet. Niet aan priesters en schriftgeleerden.

Mohammed had in zijn tijd eerder een beschavende dan een verruwende invloed op zijn doelgroep, de Arabieren. En niet alleen de islam, maar ook het gelovige christendom in het Midden Oosten bloeide op in de eerste eeuwen van het nieuwe regime. De islam uit die eerste tijd zou geschikter zijn voor samenwerking met de westerse beschaving dan de islam van dit moment. Goed historisch onderzoek zou de ruimte kunnen creëren om de islam haar oude beschavende functie weer terug te geven.

---

1. In De Volkskrant van 22 maart 2008.
2. Want de Koran wordt geacht Gods woord letterlijk weer te geven.
3. De mormonen die in een aantal opzichten op de moslims lijken hebben die fout niet gemaakt. Na Joseph Smith, de eerste profeet en stichter van de godsdienst is er iedere generatie een nieuwe profeet geweest met soortgelijke bevoegdheden tot vaststelling van de geloofsleer. Dat maakt mormonen beter in staat zich aan de veranderende omstandigheden aan te passen.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp

Meer over de islam vindt u hier.