Bij afwezigheid van enige substantiële internationale interesse voor Nederland heeft zich een opmerkelijke lokale cultuur kunnen ontwikkelen.

Traditioneel is het grootste gevaar dat Nederland bedreigt het water van de Noordzee. In 1953 resulteerden grote dijkdoorbraken tijdens de Watersnoodramp in Zeeland in de verdrinkingsdood van 1836 mensen.

De Nederlandse cultuur is mede gevormd door die nabijheid van het water. Het onderhoud van de beschermende dijken vergde een gemeenschappelijke inspanning, die een mentaliteit schiep die nog steeds terug te vinden is. Buitenlanders wordt dat duidelijk gemaakt met het apocriefe verhaal van Hansje Brinker, die zijn vinger in de dijk stak om te voorkomen dat het water binnendringen zou. Zo doet ieder naar vermogen zijn plicht om het welzijn van allen te bevorderen. Staande uitdrukkingen als ‘doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg‘, ‘je hoofd niet boven het maaiveld laten uitsteken‘ en ‘we moeten allen door dezelfde deur‘ onderstrepen de collectiviteit van deze inspanningen.

De hier uit voortvloeiende poldercultuur wordt – voornamelijk op economisch gebied – als specifiek Nederlands herkend. Een polder is een stuk land dat middels een droogmaking – van oudsher ook een gemeenschappelijke inspanning – aan het water is onttrokken.  Ook economisch betekent polderen dat men niet het uiterst haalbare uit onderhandelingen probeert te slepen, maar men vooral uit is op een compromis dat het belang van allen dient. Nederlandse werkgevers en vakbonden bereiken meestal overeenkomsten zonder dat wordt gestaakt om de zaak te forceren.

De Nederlandse cultuur vermijdt derhalve polarisatie, en dat heeft zijn voordelen. Ook in de politieke cultuur was dat herkenbaar: voorafgaand aan de moorden op politicus Pim Fortuyn in 2002 en journalist Theo van Gogh in 2004 was dergelijk politiek geweld in Nederland ruim tweehonderd jaar afwezig geweest.

De regering in Nederland bestaat gewoonlijk uit diverse partijen die een politiek compromis uitwerken alvorens een regering samen te stellen, iets dat een aantal maanden kan kosten eer men het eens is over het regeringsprogramma. Maar aan een eenmaal bereikt compromis houden de deelnemers zich doorgaans voor de volle regeringsperiode.

In deze tijd met onrust over klimaatverandering, is de Nederlandse angst voor het water weer goed merkbaar. Een extreme voorspelling stelt dat als alle gletsjers wereldwijd zouden smelten, de Nederlandse dijken tot onmogelijke proporties verhoogd zouden moeten worden om bescherming tegen het water te blijven bieden. Met als alternatief voortdurende overstromingen van de westelijke helft van het land. Grote steden als hoofdstad Amsterdam, wereldhaven Rotterdam en regeringszetel Den Haag zouden onder water verdwijnen. Alle 17 miljoen inwoners zouden zich moeten terugtrekken op de hoger gelegen zandgronden in het oosten van het land.

In zo’n gesloten maatschappij speelt kritiek van buitenaf geen rol van betekenis. Bezoekers van Nederland worden niet geconfronteerd met herinneringen aan de vele oorlogsmisdaden uit het verleden, waarvan een aantal excessief was. In alle opzichten lijkt Nederland een land met vriendelijke bewoners, geen land met een duister verleden.

Een boek over de geschiedenis van Nederland Het land van de kleine gebaren constateert:

In de Nederlandse cultuur is het Grote Gebaar een uitzondering. Wie de cultuur van Nederland bestuderen wil, zal opmerkzaam moeten zijn voor de cultuur van het Kleine Gebaar, en zorgvuldig moeten luisteren naar de betekenis achter de rustige, en beheerste toon waarmee diepe emoties worden overgebracht.

De Indonesische onafhankelijkheidsoorlog brak uit in 1948. Het Nederlands-Indische Leger, waarin zowel etnisch Europese als inheemse elementen waren vertegenwoordigd, pleegde vele oorlogsmisdaden tijdens deze oorlog. De Nederlanders noemen deze daden van repressie in Indonesië in 1948-49 eufemistisch de ‘politionele acties’.

Een van de eersten die de aandacht vestigden op deze oorlogsmisdaden was Johan Hueting, een psycholoog en voormalig soldaat. Hij doorbrak het gevestigde taboe na twintig jaar – in 1969 – tijdens een televisie interview. Na de uitzending kreeg Hueting bedreigingen van Nederlandse veteranen van de politionele acties, die hem dwongen samen met vrouw en kinderen onder te duiken. Later zou hij nog erkennen dat hij ook zelf deelgenomen had aan de oorlogsmisdaden van zijn legeronderdeel.

Hueting verklaarde dat de Nederlandse soldaten geregeld en zonder militaire noodzaak Indonesische dorpen hadden beschoten. Ook werden landarbeiders tijdens hun arbeid vermoord. Hij verklaarde dat de militaire inlichtingendiensten geregeld Indonesische gevangenen martelden, en dat Nederlandse troepen soms gevangenen doodden – valselijk verklarend dat zij ‘probeerden te vluchten’.

De toenmalige Nederlandse premier Piet de Jong schreef bij de publicatie in een begeleidende brief aan het parlement:

De regering betreurt dat excessen hebben plaatsgevonden, maar blijft van mening dat de krijgsmacht als geheel zich in Indonesië correct heeft gedragen. De verzamelde gegevens bevestigen, dat van systematische wreedheid geen sprake is geweest.

Hierbij maakte het kabinet een voorbehoud voor de Zuid-Celebes affaire en de wijze waarop inlichtingen werden verzameld. Het Nederlandse parlement accepteerde dit zoals het door de regering werd verklaard.

Het duurde daarna nog bijna vijftig jaar eer duidelijk werd hoezeer deze verklaring de waarheid geweld aandeed. Vele jaren later zou Fasseur erkennen dat zijn onderzoek niet meer dan oppervlakkig was geweest, en dat een groot en gericht onderzoek noodzakelijk was. Geen enkele Nederlandse regering voelde daar tot dat moment de behoefte toe. Pas nu vrijwel alle veteranen van deze oorlog zijn overleden wordt een groot onderzoek door het Nederlandse Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) gestart, in samenwerking met diverse andere instituten.

Raymond Westerling was de commandant van het Korps Speciale Troepen. In december 1946 had het Nederlands-Indische Leger drie maanden nodig een lokale opstand in Zuid-Celebes te onderdrukken. Gedurende die drie maanden werden 3500 Indonesiërs gedood – een groot deel daarvan zonder enige vorm van proces. De Nederlandse autoriteiten grepen pas in toen Westerlings manschappen ook gevangenen executeerden die juridisch al waren berecht.

In 1969 gaf Westerling een TV-interview. Hierin erkende hij de oorlogsmisdaden, maar zei tevens niet bang te zijn voor vervolging aangezien hij de steun van de Nederlandse regering had. Geen enkele Nederlandse omroep bleek bereid het interview uit te zenden. Dit mede door de dreigementen die ze ontvingen. Het interview werd pas in 2012 voor het eerst uitgezonden.

In 1971 gaf Westerling een interview aan weekblad Panorama, onder het genot van een glas verdunde whisky. Hij sprak vrijelijk over zijn verleden, en onthulde dat hij 350 gevangenen standrechtelijk had geëxecuteerd. Van de zijde der Nederlandse justitie kwam hierop geen enkele reactie.

Van tijd tot tijd zijn er andere onthullingen geweest die wezen op oorlogsmisdaden in Indonesië; Nederlandse autoriteiten wilden er nooit iets van weten. Journalist en historicus Ad van Liempt publiceerde een lange reconstructie in weekblad Vrij Nederland over de massamoord door Nederlandse soldaten op 364 Indonesiërs in de kampong Galoeng Galoeng (later bleek dat Galoeng op Lombok te zijn). Tot verrassing van Van Liempt kwamen er totaal geen reacties op.

In 1995 maakten Alfred Edelstein en Karin van Coevorden een documentaire voor RTL-televisie, over de illegale executies door het Nederlands-Indische leger in Rawagede (westelijk Java). Daarbij waren honderden mannen doodgeschoten. Ze interviewden ook een aantal overlevenden. Velen van dezen drukten verbazing uit dat na een zo lange tijd in Nederland belangstelling was ontstaan voor de gebeurtenissen in hun dorp. Zij vertelden dat Rawagede geen op zichzelf staand geval was geweest, maar dat meer dorpen in die omgeving op Java hun lot hadden gedeeld. Edelstein vertelde me in een interview:

Ik hoorde er van door iemand met een groot schuldgevoel. Hij was onderdeel van de eenheid die de executies uitvoerde. Ik kreeg zijn verhaal alleen op voorwaarde van anonimiteit.

In 1995 publiceerde Van Liempt een boek met de titel De lijkentrein: waarom 46 gevangenen de reis naar Surabaya niet overleefden.

Van Liempt vertelde: Dat boek leidde wèl tot reacties. Een aantal was van de betrokken daders, die furieus waren. Zij voelden het als een schandaal dat ik er een boek over geschreven had.” Waaraan hij toevoegde:

De Nederlandse maatschappij is erg goed in het verdoezelen van ongewenste feiten.”

Naar zijn mening is het een leidend motief binnen de Nederlandse maatschappij.

‘Onze elite is decennialang bijzonder goed geweest in het gebruiken van verhullend taalgebruik. Een enkel voorbeeld: In 2005 zei Minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot dat Nederland inzake de Indonesische onafhankelijkheid aan de verkeerde kant van de geschiedenis had gestaan. Het was een mooie term en tegelijkertijd een heel slappe manier om de waarheid toe te geven.”

Het erkennen van gemaakte fouten valt niemand makkelijk. In Nederland is dat zelfs moeilijker dan elders, zo blijkt, want niemand wil de verantwoordelijkheid nemen voor woorden die op termijn geld zouden kunnen kosten.

In december 2011 verklaarde de Nederlandse ambassadeur namens Nederland zijn spijt over de massamoord in Rawagede 64 jaar daarvoor. Het gerechtshof in Den Haag had al besloten dat Nederland de zeven nog levende weduwen van het dorp financieel moest compenseren. In 2016 reduceerde toenmalig minister Bert Koenders dat tot excuses voor de standrechtelijke executies.

In 2020 bracht de Nederlandse koning Willem Alexander een staatsbezoek aan Indonesië. Bij die gelegenheid bood hij excuses aan voor het Nederlandse geweld.

Pas in 2016 verscheen eindelijk een boek van Remy Limpach dat de Nederlandse politionele acties volledig analyseerde. In De brandende kampongs van generaal Spoor, somt Limpach een lange lijst Nederlandse oorlogsmisdaden op die tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog zijn gepleegd. Om er twee uit te halen:

Nederlandse soldaten stuurden een jongen een klapperboom in om voor hen kokosnoten te plukken. Nadat hij dat had gedaan, schoten ze hem naar beneden. Ook verkrachtten Nederlandse soldaten inlandse vrouwen en meisjes.

Limpachs conclusie was dat de koloniale geschiedenis van Nederland niet beter of ‘verlichter’ was dan die van Frankrijk, Portugal, UK of België. Zijn boek overtuigde de Nederlandse regering tenslotte om geld beschikbaar te stellen voor een degelijk en onafhankelijk onderzoek naar de oorlog in Indonesië. Het NIOD is sindsdien samen met andere onderzoeksinstituten begonnen met een onderzoek naar de jaren na de Japanse bezetting en de Nederlandse dekolonisatie tot 1950.

Er zijn meer negatieve zaken in Nederlandse naoorlogse verleden. Het belangrijkste is het falen in 1995 tijdens de Joegoslavische burgeroorlog om de mannelijke bevolking van de moslimenclave Srebrenica te beschermen. Nederlandse rechters hebben vastgesteld dat Nederland althans deels medeverantwoordelijk was voor deze genocide. Ook is er de verantwoordelijkheid voor de dood van burgers in zowel Afghanistan als Irak. Een andere openstaande kwestie is de dood van enkele Molukse kapers tijdens de beëindiging van de treinkaping in 1977, waarbij 50 gijzelaars werden bevrijd.

Het is ook niet zo dat Nederlandse historici hier nooit van op de hoogte zijn geweest. Hans Blom, directeur van het NIOD van 1996 tot 2011, zei desgevraagd naar het Nederlandse onvermogen met de eigen geschiedenis in het reine te komen – zoals het falen in de Tweede Wereldoorlog van de regering met betrekking tot de Jodenvervolging alsmede wat betreft de vele misdaden in de politionele acties in Indonesië:

‘Nederland is een land waarin de noodzaak van het maken van compromissen vanaf heel vroeg in de geschiedenis nadrukkelijk aanwezig was. Dat geldt zeker voor de tijd van de verzuiling. Je kunt misschien zeggen dat Nederland vergelijkenderwijze een 19e-eeuwse en in de 20e-eeuwse sterk doorgezette traditie heeft van denken dat het een land is met een bijzonder hoge morele standaard.

‘In de 19de eeuw werd duidelijk dat het Grote Nederland van de Republiek der Verenigde Nederlanden niet meer een grote machtsfactor met een enorm koloniaal rijk was. Men realiseerde zich dat Nederland een erg klein land was. Dat zelfbeeld werd gecompenseerd door te denken dat het eigenlijk mooier is het meest morele volk ter wereld te zijn dan het meest machtige volk.

‘Dat hangt ook samen met eigenbelang. Als je een klein land bent dan heb je veel te winnen bij vredesregelingen. Dan bescherm je je gedeeltelijk tegen de aanvallen van de groten. Door deze traditie van hoge moraliteit van de samenleving in ons denken is het lastiger evidente gebeurtenissen waar dat niet het geval is, op een behoorlijke manier publiek te behandelen.’