Boven de ingang van de tempel van Apollo in Delphi stonden de woorden gnoothi seauton, wat betekent ‘ken U zelf’.

De Grieken hielden dat voor het begin van alle wijsheid en daar zit wel wat in.

Filosofie is naast het kennen van jezelf ook het leren kennen van de wereld. Dat kan alleen met behulp van zintuigen en verstand van de waarnemer. Verder bepalen voor- en afkeuren van de waarnemer wat hij wil onthouden en wat niet en welke conclusies hij uit zijn waarnemingen wil trekken.

Wat mensen leren over de wereld heeft daarom om altijd subjectief elementen. Die zijn niet noodzakelijk voor iedereen verschillend, er is ook een groot deel subjectief gekleurde kennis die we gemeenschappelijk hebben omdat ze cultureel bepaald is. Cultuur zou gedefinieerd kunnen worden als de binnen een groep gemeenschappelijk gehouden kennis van de wereld. Daar zitten noodzakelijk onjuiste elementen in maar door zelfkennis en andere vormen van kritiek kunnen we de “vervuiling” van kennis beperken.

Daarom leren de filosofen dat de wereld van de menselijke geest en haar producten gescheiden moet worden gehouden van de wereld daarbuiten. Daarnaast maakte de Duitse filosoof Immanuel Kant nog een ander onderscheid dat hij van belang vond en waar in de praktijk vaak slordig meer wordt omgesprongen: het onderscheid tussen Sein en Sollen, tussen feiten en normen en waarden. Die twee onderscheidingen overlappen maar vallen niet samen.

Er zijn meer feiten dan natuurlijke feiten. Normen en waarden zijn producten van de menselijke geest, maar die producten zijn niet tot normen en waarden beperkt. Ethiek en Esthetiek, maar ook wis- en natuurkunde zijn producten van de menselijke geest. De Chrysler Building in New York is een product van de menselijke geest, al zit er een hoop materiaal in verwerkt dat al op de wereld aanwezig was voor er mensen waren.

De samenleving en haar producten maken onderdeel uit van de objectieve wereld, maar juist omdat ze gedeeltelijk bedacht zijn bevatten ze dat subjectieve element waar we zo voorzichtig mee moeten zijn. In die producten zit altijd wel iets dat er, als het puur feitelijk wordt geanalyseerd niet blijkt te zijn of dat net wat anders blijkt te zijn dan we met zijn allen denken. Dat is symboliek of magie, in elk geval iets waar mensen in de loop van hun evolutie aan verknocht zijn geraakt en dat ze voor even werkelijk houden als de wereld buiten de menselijke samenleving.

Kant was een praktisch mens in de zin dat hij niet zocht naar de waarheid an sich, maar naar begrippen en ideeën waar je wat mee kon, waar problemen mee aangepakt kunnen worden. Vanuit dat gezichtspunt kan het verschil tussen feiten en normen en waarden niet genoeg benadrukt worden. De meeste problemen waar we mee te maken krijgen zijn van sociale aard of hebben in ieder geval een sterke sociale component. In die context zijn beide van belang, zowel de feiten als de normen. Sommige problemen kunnen rationeel worden opgelost, maar andere niet.

Kunnen problemen alleen maar opgelost worden door het beïnvloeden van andere mensen en niet met behulp van een rationele analyse en een stappenplan, dan moet de oplossing in sociale vaardigheid en intuïtie worden gezocht. Feiten zijn daarbij niet van groter belang dan verzinsels. Van belang is wat overtuigt. In dat verband geldt: luister naar politici, lees de krant maar wees daarbij voorzichtig!

---

Dit artikel over Gnoothi seauton verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer artikelen van Toon Kasdorp vindt u hier.