Bureaucratie is een onduidelijk begrip, maar het staat voor een belangrijk verschijnsel. Het woord wordt gebruikt voor alle gedrag van overheden en andere grote organisaties dat voortvloeit uit regels en niet is gericht op de concrete problemen waarmee de organisatie wordt geconfronteerd. Bureaucratie leidt onvermijdelijk tot slecht bestuur en ontevredenheid bij de bevolking.

Regels kunnen onmogelijk alle gevallen dekken waarvoor ze zijn ontworpen. Soms is dat ook niet zo erg omdat de gevallen voldoende op elkaar lijken of de gevolgen van onvoldoende gewicht zijn om je over op te winden. Maar vaak ook leidt het toepassen van regels tot heel ongewenste gevolgen en zijn de gevallen waarop ze van toepassing worden verklaard zo ongelijk dat gelijke behandeling als onduldbaar onrechtvaardig wordt ervaren. Dat noemen we dan bureaucratie, maar er zou een beter woord voor bedacht moeten worden. Voorbeelden van de gevolgen ervan zijn er te over en wie er over wil lezen verwijs ik naar de rubrieken als overheid en organisaties, die ook op mijn site te vinden zijn.

Veel bureaucratie kan worden vermeden doordat we aan degenen die regels moeten toepassen een zekere beleidsvrijheid laten. De uitvoerende ambtenaar of functionaris kan dan zien wat de gevolgen zouden zijn van een letterlijk toepassing en de regel zo interpreteren dat de uitkomst de rechtvaardigheid dient en ook de oorspronkelijke bedoeling van de wetgever. Vroeger deden we dat in de belastingdienst en het werkte in de meeste gevallen heel behoorlijk.

Maar die beleidsvrijheid, waarvoor de Duitsers het mooie woord Freises Ermessen hebben uitgevonden, kan tot ongelijkheid in de uitvoering, tot vriendjespolitiek en in het ergste geval tot corruptie leiden. Ook wordt de toepassing van regels vaak noodgedwongen overgelaten aan mensen die het overzicht missen dat nodig is om te bepalen wat een redelijke interpretatie is of een rechtvaardige uitkomst.

Regelgeving heeft daarom een ingebouwd zelfversterkend effect. Wanneer een bestaande regel in de praktijk niet goed blijkt te werken heeft de regelmaker niet de neiging om meer bevoegdheden te geven aan de uitvoerder maar om een nieuwe en speciale regel te maken voor de gevallen waar de oudere regel niet werkte. Die regel heeft dan ook weer onvoorziene en ongewenste gevolgen en lokt op haar beurt weer nieuwe regels uit, wat leidt tot een eindeloze regressie.

Het lijkt duidelijk dat aan het proces van groei naar grotere complexiteit van regelgeving een natuurlijk einde komt en waarschijnlijk zijn we daar in Nederland al betrekkelijk dicht bij. Als niemand het geheel meer kan overzien en de oplossing voor concrete gevallen door de uitvoerders niet meer uit de regelgeving zelf kan worden afgeleid, dan komt steeds meer op het bordje van de rechter terecht.

Het aantal rechters wordt uitgebreid, maar langzamer dan de toename van de werkdruk. Het terrein waarop ze werkzaam zijn wordt uitgebreid, ook het aantal zaken neemt toe en hun kwaliteit neemt dan langs twee verschillende routes af: ze raken overwerkt en het selectieproces dat vroeger heel zorgvuldig en effectief was laat meer mensen door die ongeschikt zijn voor hun vak.

Als mensen hun vertrouwen gaan verliezen in de rechterlijke macht dan wordt er geknaagd aan de wortels van de rechtstaat. Er is daarom geen alternatief voor een bekwaam en betrouwbaar ambtenarenapparaat en voor heldere regels die beperkt in aantal zijn.

Aan een nieuwe regering, die we straks gaan krijgen als de grote politieke verschuivingen van de laatste jaren eindelijk zullen zijn uitgewerkt, zou ik het volgende willen voorstellen:

• Schaf alle bestaande regelgeving af per een datum die voldoende ruim in de toekomst ligt. Zeg 15 of 20 jaar. Kijk naar de manier waarop Napoleon dat gedaan heeft in de slipstream van de Franse revolutie; die manier werkte.
• Besteed de tussenliggende tijd aan het maken van studies welke regelgeving nodig is en welke overbodig en voer alleen essentiële regelgeving opnieuw in na de vervaldatum.
• Arrangeer een nieuwe ambtenarenopleiding naar voorbeeld van de Franse grandes écoles en zorg ook voor de benodigde classes préparatoires. Trek de nodige fondsen uit voor de financiering hiervan, bijvoorbeeld voor het aantrekken van buitenlandse docenten, want dat zal nodig blijken. Zorg dat de nieuwe ambtenaren klaar staan als de nieuwe regelgeving moet worden uitgevoerd.
• Gebruik de majeure operatie die hier voor nodig zal blijken ook om de rest van het onderwijs aan te passen aan de eisen van de nieuwe tijd. Schaf de leerplicht af en vervang die door een leerrecht. Verwijder iedereen van de opleidingen die het leerproces van anderen verstoort en zorg voor een competente opvang van delinquente leerlingen. De winst die in het reguliere onderwijs wordt behaald zal ruim voldoende blijken voor het financieren van een aparte opleiding voor degenen die zich daar niet wensen aan te passen.

Een en ander zal leiden tot een samenleving die niet meer gericht zal zijn op de noden van de minstbedeelden, maar die zullen er niettemin van profiteren. Een goed besturende overheid en een konkurrenzfähige samenleving is precies wat we nodig zullen blijken te hebben als de problemen van een wereldoverbevolking en uitputting van energie en grondstoffen straks aan de deur kloppen.

Een welfare state als in de tweede helft van de vorige eeuw is niet overeind te houden in een wereld van toenemend gebrek en met open grenzen. We zullen moeten delen met de rest van de wereld of we willen of niet. En dat kunnen we beter door het scheppen van meer kansen dan door het verdelen van een kleiner wordende taart tussen steeds meer mensen.

---

Dit artikel over Bureaucratie verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier