Wat ik in het eerste deel van deze serie over zee-imperia heb nagelaten, een herkenbare omschrijving van een zee-imperium te geven, zal ik in dit tweede deel over de Middeleeuwen goed maken.

In deel een van deze serie noemde ik als eerste zee-imperia in de Oudheid de informele netwerken van Griekse en Phoenicische moedersteden en kolonies. Maar een echt zee-imperium kenmerkt zich door grote dominantie op zee, en een beperkte militaire macht daarnaast. Nèt voldoende om een keten van steunpunten te veroveren en in stand te houden.

De aard van zo’n imperium maakt het vrijwel onvermijdelijk dat het sterk op de handel gericht zal zijn, want al die steunpunten moeten via belastingen worden gefinancierd, hetgeen inhoudt dat ze rendabel zijn voor het in stand houden van het grotere geheel.

Een staat die over een sterke vloot beschikt komt niet automatisch in aanmerking voor de titel van zeeimperium. Dat zien we aan bijvoorbeeld het Byzantijnse rijk, dat na de herovering van Noord-Afrika en de vernietiging van het piratenkoninkrijk der Vandalen door Belisarius plotseling bleek te beschikken over een aantal steunpunten en provincies in de westelijke Middellandse Zee. Belisarius‘ poging ook Italië te heroveren was weliswaar mislukt, maar met name Zuid-Italië dat etnisch sterk Grieks was, bleef nog lang verbonden met het Byzantijnse rijk. Maar in de praktijk liet het rijk die provincies voor een groot deel aan hun lot over, met als gevolg dat ze tijdens de Arabische expanise eenvoudig werden opgenomen in het kalifaat van de Omajjaden. Eilanden als Sardinië ontwikkelden zich een tijdje onafhankelijk.

In de periode tot circa het jaar 1000 was het enige zeeimperium in Europa eigenlijk dat van de Vikingen. Dat was in veel opzichten vergelijkbaar met de Griekse expansie uit deel 1: geen of weinig centrale aansturing, en veel privé-initiatief. De enige institutionele poging een zee-imperium tot stand te brengen was dat van de Deense koningen die ook Engeland beheersten, maar dat bleek snel uit elkaar te vallen. Minder bekend maar een uitstekend voorbeeld van een klein, zeer typisch zee-imperium van Vikingen was het Kingdom of the Isles dat aan de westkust van Schotland ontstond, tot 1265 onafhankelijk bleef en uiteindelijk als het Isle of Man overbleef voor de Engelse kroon zich er over ontfermde.

Het belangrijkste middeleeuwse zeeimperium ontwikkelde zich echter juist uit een van die Byzantijnse bezittingen die na het jaar 600 aan hun lot waren overgelaten: Venetië.

De Venetianen konden zich mede als handelsnatie ontwikkelen doordat ze formeel nog steeds staatsburgers van het Byzantijnse rijk waren. De steunpunten langs de belangrijke handelsroute richting Byzantium en Zwarte Zee die door het voormalige Oost-Romeinse rijk werden gecontroleerd stonden daardoor voor hen open. De bemoeienis van Venetië met de dramatische Vierde Kruistocht resulteerde niet alleen in de verovering van Byzantium door de kruisvaarders, maar ook in de noodzaak een deel van die steunpunten zelf te beheersen. Na de val van Byzantium in 1204 was de verhouding met de restanten van de restanten van het Byzantijnse Rijk iets minder dan hartelijk, zodat Venetië door de omstandigheden gedwongen een eigen zeeimperium opbouwde uit de Byzantijnse restanten. Genua en ook Pisa (toen nog aan zee gelegen) deden iets vergelijkbaars, en bouwden kleine overzeese imperia op.

De val van Byzantium en de opkomst van het Ottomaanse Rijk als zeemogendheid deed het Venetiaanse zeeimperium in de 17e eeuw uiteindelijk grotendeels de das om. Wat de stad niet verhinderde om bij de Zeeslag bij Lepanto (1571) de beslissende eenheden te leveren die de Ottomaanse vloot voorgoed weg zou houden uit het westen van de Middellandse Zee.

---

Volgende afleveringen van deze serie later deze week, waarna ik met het resultaat (waarschijnlijk volgende week) nog een stukje moderne politiek ga duiden.

---

De laatste aflevering met links naar de gehele serie vindt u hier.