Het verschil tussen wetenschap en magie is niet voor iedereen even duidelijk. In zekere zin is wetenschappelijk denken een speciale vorm van magisch denken. Laat me dat even uitleggen.

Wetenschappelijk denken werkt in zekere zin analoog aan de manier waarop het magisch denken functioneert. Met als groot verschil dat een hele serie zinloze en irrelevante correlaties als mogelijk causaal verband is geschrapt alvorens er serieus naar te gaan kijken. Dit vaak tot grote woede van samenzweringstheoretici, die dan weer niet in staat zijn het grotere geheel te zien.

Mazelen
In dit verband moet ik al snel denken aan de anti-inentingshysterie, en dat het autisme veroorzaken zou. Nu ben ik zowel autist (in mijn familie erfelijk) als ingeënt, maar ik heb bovendien een fikse dosis historische kennis van hoe de zaken zouden verlopen zonder inentingsprogramma’s. En geloof me: in zo’n wereld wilt u niet leven. Amerikaans Samoa heeft zojuist een uitbraak van de mazelen te verduren gekregen  met 53 doden tot dusver als gevolg. Dat is bijna 1,5% van degenen die besmet raakten.

Hieronder vier typische correlaties die geen direct herkenbaar verband met elkaar hebben. Als we ze alle vier bekijken is direct duidelijk dat de eerste nooit serieus wordt genomen behalve door heel verwarde mensen. Niet alleen is geen logisch verband denkbaar, maar het zijn zaken die in totaal verschillende omgevingen plaatsvinden. Deze schrappen als potentieel causaal verband is derhalve niet moeilijk

In het tweede voorbeeld is het echter wel degelijk denkbaar iets te verzinnen dat dit een logisch verband zou geven. Overweeg de gedachte dat je van die margarine in Maine impotent zou worden en je hebt een mogelijk verklaring. Mits die consumptie van margarine ook in de context van Maine bekeken was, iets dat geenszins zeker wordt uit onderstaand staatje. Maar onthoud dit voor het voorbeeld van politiek magisch denken waarop ik verderop terug kom.

Die vage mogelijkheid van een verband zien we ook bij voorbeeld drie. Als je van onmatige kaasconsumptie zo hard gaat woelen tijdens je slaap dat je jezelf zou kunnen verstikken heb je de eerste stap overwonnen – het leggen van een verband dat de eventuele correlatie verdedigbaar maakt.

Voorbeeld vier is wat dit betreft zo mogelijk nog erger, maar het leggen van een correlatie is echter desalniettemin eenvoudiger. Dat heeft te maken met de eventuele positieve actie die mensen als gevolg van een van beide te verbinden processen kunnen ondernemen. Stel u voor dat het behalen van een doctoraat civiele techniek zou worden beloond met een jaar gratis mozzarella eten voor het dorp waaruit de nieuwe doctor afkomstig is? Als mozzarella maar voldoende populair zou zijn, en de maatregel zou enige jaren blijven gelden, dan valt inderdaad een toename van de mozzarella-consumptie te verwachten. Want meer mensen dan voorheen zouden plotseling Civiele Techniek gaan studeren.

Als u al deze voorbeelden overdenkt, zult u begrijpen dat een correlatie eerst op aannemelijk wijze bewezen moet worden aleer u er mee aan de slag kunt. Om dat te doen zijn maar al te vaak een aantal stappen vereist om een proces inzichtelijk te maken dat ergens aan ten grondslag kan liggen. Wat dat betreft maakt het dan ook niet veel uit vanaf welke kant je je onderzoek begint. Uiteindelijk zal van het overgrote deel van denkbare gevonden correlaties blijken dat er totaal geen verband bewijsbaar is.

Wie echter direct op basis van een gevonden correlatie gaat handelen maakt zich schuldig aan magisch denken.

Nu denkt u mogelijk dat dat in de moderne wereld niet voorkomt, omdat niemand zó dom is? Denk dan nogmaals: als de nood maar hoog genoeg is, komen die redenen er vanzelf. Het beroemdste voorbeeld van dit moment is de klimaathoax – de grote hoeveelheden CO₂ in de lucht tijdens warme perioden in het verre verleden garandeert niet dat dat de oorzaak van die warmte was – de gegeven verklaringen tot nog toe bevredigen niet in het licht van diverse eigenschappen (en hoeveelheden in de lucht tot nog toe!!) van CO₂ die dat tegenspreken.

Vergrijzing
Maar ik heb een mooier, veel minder omstreden voorbeeld dat minder weerstand zal wekken, al zijn er nog steeds liefhebbers van magisch denken in de politiek die van dit fraaie idee geen afstand kunnen nemen. En dat is de vergrijzing, het eufemisme voor het probleem rond de zorg voor ouderen.

De zorg voor onze ouderen vraagt tijd, geld en mensen. De tijd die mensen aan onze ouderen kwijt zijn is een gegeven, dus als de hoeveelheid mensen afneemt en het aantal ouderen neemt toe ontstaat er een zorgtekort. In een rijk land als het onze zou geld het minste probleem mogen zijn, dus keek men naar de verhouding jongeren/ouderen. Het lumineuze idee van een aantal politici was nu dat de import van nieuwe mensen de verhoudingen jongeren/ouderen weer recht zou trekken, doordat die nieuwe mensen de gaten die in de bevolkingspiramide ontstonden zouden opvullen.

Dat klinkt aardig, maar is alleen maar waar als die nieuwe mensen zich niet of minder snel voortplanten dan de bestaande bevolking plaats doet. Integendeel blijkt echter dat de nieuwe import zich sneller voortplant dan de aanwezige bevolking deed. Bovendien heeft men nagelaten te kijken in hoeverre die nieuwe mensen dezelfde attitude tegenover zorg hebben als de aanwezige bevolking. Ook daarin zijn grote fouten gemaakt. Daarover zou je nog veel meer kunnen zeggen, maar in het kader van het onderwerp magisch politiek denken volstaat het.

Dit laat zien dat magisch politiek denken geneigd is de tussenliggende stappen van een correlatie naar een causaal verband over te slaan, zo niet eenvoudig te negeren. De politiek van de hoop is maar al te vaak ook die van het magisch politiek denken.

Soms kan magisch denken de wetenschap en de objectiviteit wel degelijk vooruit helpen[1], maar er op rekenen zou je niet mogen doen. Als het goed was zouden universiteiten de grens tussen wetenschap en magie scherper moeten stellen, maar het tegendeel lijkt de afgelopen decennia het geval.

---

1. Sir Isaac Newton beschouwde zichzelf primair als alchemist. Zijn doel was dan ook het vinden van de Steen der Wijzen – alle natuurwetten die naar hem zijn genoemd en het werk waarmee hij de wetenschap vooruit hielp vond hijzelf maar van ondergeschikt belang. Daarover bestaan schitterende anekdotes die illustreren dat Newton geen man van de wetenschap was, maar een hoog-begaafde charlatan die zijn natuurkundig werk desalniettemin perfect wetenschappelijk wist te onderbouwen.