Over sociale mobiliteit praat niemand nog als het de huidige elite niet goed uitkomt. Heel vreemd is dat niet, maar wel opmerkenswaardig.

Toen ik halverwege de jaren tachtig geschiedenis studeerde, was sociale mobiliteit een belangrijk onderwerp dat in veel discussies een grote rol speelde. Daarbij maakte het weinig uit of je je richtte op de geschiedenis van het Romeinse Rijk of de ontwikkelingen die leidden tot de Franse eenheidsstaat. In al die processen zat een element van sociale mobiliteit ingebakken, en voor mijn gevoel klopt dat ook wel. Dat kan een gevolg zijn van mijn studie in die periode, maar desondanks is de overtuiging altijd blijven hangen dat het iets is van alle tijden, en daarom een interessante manier om zaken in perspectoef te plaatsen.

Tegenwoordig is er steeds minder aandacht voor sociale mobiliteit is mijn indruk, al heb ik nauwelijk snog contact met de studie (en haar beoefenaren) waardoor ik er ooit mee in aanraking kwam. Wellicht is het ook verbonden met de ondergang van het idee, dat iedereen in staat zou kunnen zijn het met voldoende ondersteuning en onderwijs te schoppen tot hoogleraar of minister. Het gelijkheidsdenken (waar dit een gevolg van is) heeft in de jaren tachtig en negentig dusdanig veel tegengas gekregen dat je vandaag de dag niet geheel serieus genomen wordt als je je tot het uiterste inspant om mensen te helpen op hun pad omhoog.

Dat de elite die zich in de jaren zeventig en tachtig vormde er haar belangstelling voor verloren heeft is mijns inziens mede veroorzaakt doordat men zich op een bepaald moment realiseerde dat men zelf de elite geworden is. Alhoewel besef een te groot woord is – laten we het er op houden dat men zich ernaar begon te gedragen. Hoewel dat bij gelegenheid altijd heftig wordt ontkend – veel 68’ers ontlenen veel van hun morele basis aan de gedachte dat ze zich teweer stellen tegen de elite – kan dit niet meer worden ontkend. En persoonlijk heb ik ook het gevoel dat de grote aandacht voor sociale mobiliteit tijdens mijn studie ook mede werd ingegeven door de verbazing die velen die les gaven had bevangen, zelf tot de elite te zijn toegetreden. Het ging in tegen hun instincten, tot hun onderzoek uitwees dat sociale mobiliteit in bepaalde perioden meer kans maakt dan in andere. Ze namen hun geluk als hun recht, kochten een tweede huis en besloten kinderloos te blijven.

Die kinderloosheid is een belangrijk kenmerk van elites. Elites neigen er toe uit te sterven. Als je op kwaliteit de top hebt gehaald, is de drang dat door te geven aan je nageslacht minder sterk dan als je een klein imperium hebt na te laten – een zakelijk of een fysiek territorium maakt wat dat betreft weinig uit. Het gaat om de drang een verworvenheid door te geven, en intellectuele verworvenheden kun je ook op een andere manier overdragen.

Een ander element van sociale mobiliteit is dat elites de neiging hebben zichzelf af te sluiten als een nieuwe instroom eenmaal in voldoende mate heeft plaatsgevonden. Dan is er sociaal gezien minder ruimte, en gaat men zich verdedigen tegen nieuwe ideeën en nieuwe mensen die zich een plaats proberen te verwerven. Sociale mobiliteit is dus ook het mengen van oude elites met nieuwe, en dat is een doorgaand proces, waarvan de intensiteit sterk fluctueert.

Daar lopen we vandaag de dag voortdurend tegen aan. Oude elites die hun ideeën proberen over te dragen op nieuwe generaties zonder plaats en ruimte te maken voor de ideeën die opduiken. Oude oplossingen voor nieuwe problemen, oude wijn in nieuwe zakken en nieuwe wijn in oude zakken, het zijn allemaal omschrijvingen van hetzelfde probleem.

Veel van de moderne elites hebben zich verschanst in de media en het onderwijs, en het is van hier uit dat ook de grootste botsingen plaats vinden met de veranderingen in de maatschappij en de weigering die te herkennen voor wat zij zijn. Het is ironisch dat veel bepalende leden van de media-elite zich niet in dit beeld zullen herkennen, en in plaats daarvan voorgeven zich nog steeds te richten tegen de elites uit hun jeugd. Het is een slimme truc, die echter niet werkt. Want al kleedt men zich in de nieuwe kleren van de keizer, en is verbaasd en verontwaardigd als mensen hen toeroepen dat ze in hun nakie te kijk staan voor iedereen, onmiskenbaar is dat zijzelf de nieuwe elite zijn.

Elites die weigeren nog nieuwe mensen en gedachten toe te laten tekenen hun doodvonnis. Aanpassing is nu eenmaal een keihard vereiste voor overleving in deze wereld. Het zal het noodlot van onze huidige voorlieden zijn dat de geschiedenis hen als een tussenfase zal beschouwen. Want om te zien dat er maatschappelijk een stevige omwenteling aan zit te komen hoef je geen helderziende te zijn, maar volstaat te kijken zonder oogkleppen. Wie een proces afsluit zonder veiligheidsklep in te bouwen kan wachten op een explosie. Hoe verder de druk op loopt, hoe groter de explosie zal zijn.