Frans Groenendijk kijkt opnieuw naar consensus, en zet zijn bijdragen aan het islamdossier tegenover die aan het klimaatdossier. Tevens meldt hij en passant dat hij anders is gaan denken over het gebruik van de term ‘global warming’.

De aanleiding voor dit artikel is tweeledig: een opmerkelijk stukje op de website TPO en een a-typische reactie onder een eerder stuk van mij over ‘klimaatontkenner’ als geuzennaam.

Ik begin aan de hand van het belangrijkste van die twee: een stukje van de hand van ene Kim de Roder op de site van Bert Brussen (TPO). Eigenlijk niet Roders discussiebijdrage zelf, maar de belangrijkste bron waar deze filosoof (!) naar verwees, getiteld “Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming“. Een stuk van meneer Cook en maar liefst vijftien mede-auteurs uit 2016.

Over die meneer Cook schreef ik al eens eerder, (in maart 2019). Ik herhaal de meest relevante passage hier maar even:

In beide stukken werd met name dit soort werk van John Cook en anderen onder vuur genomen. Op zijn eigen Academia-pagina suggereert deze Cook doodleuk natuurkundige te zijn, maar op de pagina van zijn universiteit lezen we dat hij “research assistant professor at the Center for Climate Change Communication at George Mason University, researching cognitive science” is. En we zien dat terug in zijn lijst met publicaties. Zijn post-graduate profile pagina laat er geen twijfel over bestaan dat hij psycholoog is en geen natuurkundige. En de link naar zijn CV is dood….
Het probleem met de meerderheid onder parlementsleden en journalisten is dat ze verhalen over ‘consensus onder klimaatwetenschappers’ – soms zelfs: ‘onder wetenschappers’– ontlenen aan studies van niet-klimaatwetenschappers zoals deze Cook of meteorologen en/of TV-weermensen. Daar zit het probleem.

Over Cook beweert de jonge filosoof:

Nee, John Cook is ook geen omstreden milieuactivist. Cook is gewoon een onderzoeker aan een universiteit. Net als al die andere wetenschappers die ook onderzoek hebben gedaan naar de consensus onder klimaatwetenschappers. (mijn vet natuurlijk weer, FG)

In maart lag míjn nadruk op wat ik in het citaat vet heb weergegeven. Reacties van kort na de publicatie legden meer nadruk op de merkwaardige totstandkoming van die beruchte 97%: het percentage wetenschappers dat van mening zou zijn dat opwarming van de aarde vooral het gevolg van menselijke activiteiten is.

Toen deze Cook in 2013 – toen in samenwerking met acht anderen – met zijn verhaal kwam, leverde dat direct al heel wat meer en andere kritiek op.

Dit zeer kritische stuk uit 2013 van Christopher Monckton bijvoorbeeld. Een artikel dat behalve kritisch ook nogal denigrerend van toon was. Daar werd Monckton ook op aangevallen. Zijn artikel verscheen op de website Whattsupwiththat van Anthony Watts: een meteoroloog die ook lang presentator van het weer was. In zijn ‘aboutme‘ schijft Watts zelf:

While I have a skeptical view of certain climate issues, I consider myself “green” in many ways, and I promote the idea of energy savings and alternate energy generation.

In de zomer (!) rijdt de man zelfs in een ‘elektrische’ automobiel! Maar hij schrijft daar ook:

While I’m not a degreed climate scientist, I’ll point out that neither is Al Gore, and his specialty is presentation also. And that’s part of what this blog is about: presentation of weather and climate data in a form the public can understand and discuss.

Wat een verschil met weermannen die zich presenteren als klimaatwetenschappers. Enkele reacties onder dat verhaal van Monckton zijn minstens zo interessant als dat verhaal zelf. Ene Roman M komt met de volgende analogie bij die 97%-claim (mijn ietwat vrije vertaling):

Stel dat een farmaceutisch bedrijf een onderzoek heeft uitgevoerd om de werkzaamheid van een medicijn te bepalen. Aan het einde van het onderzoek vat een statisticus de resultaten samen: bij 32,6% van de proefpersonen had de behandeling enig positief effect, 66,4% van de proefpersonen meldde geen verandering in hun toestand en de toestand van 0,7% procent van de proefpersonen verslechterde. De statisticus rapporteerde dus dat de behandeling met het medicijn bij 32,6% van de proefpersonen een verbetering opleverde.
Het bedrijf vind de resultaten, zoals gerapporteerd door de statisticus, niet voldoende positief, dus huurt het een PR-bureau in om de analyse opnieuw te evalueren. Dat bureau wijst erop dat de statisticus ook de proefpersonen had opgenomen waarbij het medicijn geen effect had en stelt voor om die groep buiten beschouwing te laten. Het resultaat wordt nu: 32.6 / (32.6 + 0,7) = 0,979 ofwel 97,9% van de proefpersonen die baat òf last hadden van het middel, had er baat bij.

Van 9 naar 16 auteurs
Het tweede Cook-artikel, uit 2016, is hier te vinden. Bij iedereen die een beetje is ingevoerd in ‘het klimaatdebat’ gaan bij het lezen van de titel alarmbellen af. “Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming”.

Uitspraken over consensus komen zelden of nooit van serieuze (klimaat)wetenschappers. Uitspraken in de categorie ‘consensus óver consensus’ roepen de verdenking op dat we hier te maken hebben met een overtreffende vorm van dat (focussen op) ‘presenteren’ waar Antony Watts zo terecht de aandacht op vestigt.

Vervolgens is het eerste dat opvalt dat in de titel geen sprake is van ‘climate change’ maar van het tegenwoordig wat ouderwets aandoende ‘global warming’, terwijl het stuk toch pas in 2016 verscheen. Aan het einde van mijn stuk kom ik daar nog op terug. Het volgende dat opvalt is de categorie waaronder dit artikel is geplaatst: Environmental Research Letters. Environmental? Het roept de vraag op of de auteurs ook op nogal onzorgvuldig populistische, zeg maar D66-achtige wijze, omspringen met het verschil tussen milieu(vervuiling) en vragen met betrekking tot mogelijke broeikasgaseffecten. Tenslotte springt bij de eerste waarneming dat grote aantal auteurs in het oog: zestien!

Van de acht mede-auteurs van het stuk van Cook uit 2013 zijn er zeven weer van de partij en daarnaast zijn er nog acht nieuwe mede-auteurs. Opvallend is dat de auteurs niet op alfabet gesorteerd staan en dat die eerdere mede-auteurs als groep achter zes van die zeven nieuwe mede-auteurs staan…

Het skeptical science platform: expertise versus bezorgdheid
Maar liefst zeven van de zestien auteurs kennen elkaar van een activistisch platform met de ietwat misleidende naam ‘Skeptical Science‘: ‘sceptisch’ is immers vooral in gebruik als label voor wie enig of veel voorbehoud heeft bij de rol van mens bij de mogelijke opwarmende trend van de gemiddelde temperatuur op aarde. Deze subgroep van auteurs overlapt bijna volledig met die van de mede-auteurs van dat eerste Cook-artikel uit 2013.

Dat platform telt 37 medewerkers die hier zelf een korte beschrijving geven van hun – al dan niet wetenschappelijke – achtergrond en hun relatie tot het klimaatdebat. Negen van hen maken expliciet of impliciet duidelijk dat ze zelf geen wetenschapper zijn. Daarnaast tel ik vijf ICT-ers – die ik in het kader van ‘voordeel van de twijfel’ maar tot wetenschappers reken –, vijf geologen, drie scheikundigen en enkele studenten.

Hun ‘biografieën’ zijn eerlijker dan die van Cook. De meeste natuurwetenschappers in dit gezelschap suggereren namelijk niet dat ze op basis van hun specifieke expertise zich uiten over ‘AGW‘ (globale opwarming veroorzaakt door de mens) maar op grond van hun verontrusting. Een van die ICT-ers – ene Doug Bostrom – schrijft over zijn betrokkenheid dit:

Mijn interesse voor het ‘klimaatdebat’ werd in eerste instantie gewekt door de beschuldigingen tegen wetenschappers. Ik ben zelf geen wetenschapper, maar velen in mijn onmiddellijke omgeving zijn dat wel en ik ken hen als integere mensen. Ik sloot me aan bij ‘Skeptical Science’ vanwege de heldere uitleg over verschillende aspecten van ons (!) klimaat “as they relate to our role in modifying its behavior”. Ik vond met name de houding van John Cook verfrissend.

Er is weinig twijfel mogelijk over het activistische karakter van deze club. Het meest uitgesproken en eerlijkste voorbeeld heet Bärbel Winkler. Ze meldt dat ze vrijwilligerswerk deed in de plaatselijke dierentuin. En ze werd steeds bezorgder. Geen misverstand: met activisme vanwege bezorgdheid is op zich niets mis. Het is wel foute boel wanneer types als die jonge filosoof beweren dat activisme géén grote rol speelde bij het schrijven van stukken als het onderhavige.

Auteurs met meer (relevante) wetenschappelijke bagage?
Het 2016 stuk telde dus meer auteurs. Zowel sociale wetenschappers als meer serieus te nemen natuurwetenschappers. William R. L. Anderegg is er zo een.

De publicatielijst van deze bioloog – een dertiger, zo valt af te leiden uit zijn CV en foto – laat zien waar hij zich mee bezighoudt: poriën van bladeren, bomen en droogte, maar ook zaken die gelinkt zijn aan ‘klimaatverandering’, zoals ‘global terrestrial CO₂-fertilization’ (!)’ en ‘climate-driven tree mortality’. En hij is zeer productief in het produceren van wetenschappelijke stukken zowel als van ‘opiniestukken’. Juli 2018 schreef hij bijvoorbeeld ‘Wildfires are white-hot signs of climate change in our backyard‘. In zijn eigen woorden:

Massive mortality events of many tree species in the last decade prompt concerns that drought, insects, and wildfire may devastate forests in the coming decades. I study how drought and climate change affect forest ecosystems

Anderegg schreef in 2010, toen hij zijn Ph.D. nog niet had gehaald, al/nog samen met Stephen H. Schneider aan een artikel, getiteld Expert credibility in climate change. Aan deze merkwaardige meneer Schneider wijdde ik eerder hier op VoL een uitgebreide tekst, waarin ik hem de klimaatprofeet noemde. Citaat uit het abstract van dat artikel van Schneider en Anderegg:

“the relative climate expertise and scientific prominence of the researchers unconvinced of ACC [andere afkorting voor AGW] are substantially below that of the convinced researchers“.

Nogal arrogant. Evengoed ben ik geneigd bezorgdheid van iemand als Anderegg wel enigszins serieus te nemen, hoewel ik zijn werk niet inhoudelijk bekeken heb en over de kwaliteit en relevantie ervan dus geen oordeel heb.

Mevrouw Sarah E Green lijkt – ondanks haar hippie-uiterlijk – ook een serieuze wetenschapper te zijn. Ook zij lijkt echter bedenkelijk weinig last te hebben van bescheidenheid of angst om gezien te worden als activiste. Enkele citaten uit een merkwaardig interview met haar:

My work with policy has also exposed me to a few of the many smart and dedicated people who are striving to improve the world. (…) the urgency of action on multiple fronts also means that people who are working on many different subjects are all contributing to climate solutions. People can contribute by working on myriad fronts, including new energy systems, cultural change, modern materials, ecology, art, hydrology, communication, transportation systems, philosophy, chemistry and especially cross-disciplinary exchanges. (…) We have the technology to drastically slow global warming. (…) the chance of keeping global temperatures within tolerable limits. (…) Next, we need to be sure decision-makers know that we are judging their actions based on long-term climate impacts.

Het doet denken aan het inmiddels beruchte “How dare you?” van dat wereldberoemde meisje uit Zweden. “Toelaatbare grenzen….“. En ja, laten we inderdaad de rol van de kunst niet buiten beschouwing laten …

Niet zo maar sociale wetenschappers
Elk van die sociale wetenschappers onder de auteurs is natuurlijk anders, maar voor hun oordeel geef ik niet meer dan voor die van een computerspecialist of verpleegster. Niet in de laatste plaats omdat ik zelf in mijn eigen studie betrokken geweest ben bij de allerfoutste vormen van sociale wetenschap!

Meneer Ed W. Maibach is niet zo maar een sociale psycholoog. Hij is “expert in the uses of strategic communication and social marketing to address climate change and related public health challenges“. Zijn onderzoek richt zich op “the psychology underlying public engagement; and cultivating TV weathercasters, health professionals, and climate scientists as effective climate educators“.

Lust u nog peultjes?

Ook meneer Carlton is een sociaal-psycholoog die zich bezig houdt met ‘communicatie over’. Hij heeft echter ook biologie gestudeerd. Ik kon weinig vinden van zijn werk. Een link die suggereerde dat hij ook schreef dat The climate change consensus extends beyond climate (watte?) werkte helaas niet.

Mevrouw Oreskes is wetenschapshistoricus. Daarmee verlies je bij mij niet aan geloofwaardigheid, integendeel. Dat ze dan ook weer auteur is van een boek met de titel ‘Objectivity or Heroism: On the Invisibility of Women in Science‘ wel een beetje. En nog wat meer wanneer ik lees dat ze nog steeds hoog opgeeft van meneer Al Gore en een parallel trekt tussen de discussie rond de gezondheidseffecten van roken en de discussie rond de opwarming van de Aarde.

De jonge Nederlandse chemicus Verheggen, ‘uit’ Wageningen, blogt ook over ‘klimaat’. Samen met anderen, die laten weten dat ze geen klimaatwetenschappers zijn maar wel van mening zijn dat er sprake is van “een flinke kloof tussen de wetenschappelijke kennis op dit gebied en wat het brede publiek er over denkt…“. Verheggens eigen bio vermeldt: “While on a temporary assignment at the Netherlands Environmental Assessment Agency (PBL), he conducted a large and detailed survey about climate science amongst International scientists.” Een andere versie van die zogenaamde consensus dus weer als invalshoek.

Maar er is ook nog de psycholoog Stephan Lewandowsky die in het verlengde van zijn groeiende belangstelling voor ‘klimaatvraagstukken’ zich daadwerkelijk serieus wetenschappelijk ging bekwamen in béta-vakken. Hij schreef (mee aan) maar liefst “around 50 opinion pieces to the global media on issues related to climate change “skepticism” and the coverage of science in the media“. Maar daarnaast schreef hij ook 36 artikelen gerangschikt onder ‘global warming’. Wanneer ik tijd kan vrijmaken voor meer studie op dit vlak, moest ik maar beginnen met inzoomen op het werk van deze meneer.

En last but not least is er nog de 70-jarige meneer Peter T. Dorian. Vermoedelijk de auteur die de meeste uren serieuze studie heeft verricht naar zaken die door vrijwel iedereen in verband worden gebracht met het vraagstuk van de ‘global warming’. Zijn carrière had iets tragikomisch, eigenlijk.

Dorian deed uitgebreid onderzoek in Antarctica. Daarbij probeerde hij niet een of andere stelling te bewijzen, of materiaal aan te leveren voor of tegen een bepaald wetenschappelijk paradigma met betrekking tot CO₂, andere broeikasgassen en/of menselijke schuld. De meetresultaten die hij vond bij zijn expedities naar Antarctica gaf hij zonder verdraaiing weer. En ze werden vervolgens vooral opgepikt door ‘sceptici’, die in die meetresultaten duidelijke aanwijzingen aantroffen die hun insteek ondersteunden! In reactie dáárop schreef Dorian opiniestukken waarin hij afstand nam van sceptici.

Tsja.

En nog een eerst wel later niet mede-auteur
Robert Way schreef wel mee aan het Cook-artikel uit 2013 maar niet met de 2016-versie. Best opmerkelijk.

Ik heb deze jongeman nog niet benaderd over het waarom hiervan, maar ik heb hierover wel een vermoeden op basis van twee uurtjes studie. Bij het bovengenoemde ‘Skeptical Science‘-platform is men er trots op dat Way ook bij hun club zit. In 2011 schreven ze over hem een stuk, een beetje in GeenStijl-stijl, onder de kop ‘The Cryosphere Kid‘. Het begint zo:

Robert Way is a steely-eyed veteran of the Climate Wars. An Inuit descendent and native of Northern Labrador, Robert Way has seen his share of action in the Cryosphere.

Hatsikidee: een èchte Indiaan die aan klimaatoorlogen doet … In 2008 was Way nog student. Sindsdien schreef hij al heel wat artikelen van wetenschappelijk niveau. In 2015 –tussen die twee Cook-artikelen dus!– schreef hij echter mee aan dit opmerkelijke artikel. Daarin bespreken de auteurs een artikel van duidelijk wat minder alarmistische wetenschappers en concluderen dat ze “agree with many of the points raised”. Heel expliciet brengen ze onder de aandacht:

To interpret the 16 year trend, it is necessary to take into account all of these factors, including volcanoes, the solar cycle, particulate emissions from the far East and changes in ocean circulation. The bias addressed by this paper is just one piece in that puzzle, although a largish one.

Let op: in het hele artikel dat gewijd is aan het meten van de gemiddelde temperatuur op aarde, komen de termen ‘antropogenic’, CO₂ en ‘greenhouse’ niet voor! Eigenlijk van nog beduidend groter belang is dat een van de andere auteurs van dit artikel meneer Peter Jacobs is: een van de mannen die wel meeschreef aan het 2013- zowel als aan het 2016 artikel van Cook!

En daarmee keren we terug, niet bij dat turven van artikelen op basis van de samenvattingen ervan, maar bij die bijzondere berekening van die 97%. Dit artikel van de hand van Cowtan, Jacobs en Way die ruimschoots zijn ingewerkt in het onderwerp ‘klimaat’, zou dus buiten beschouwing blijven voor het vaststellen van die 97%-claim! En dat terwijl het bijwonen van één serieuze discussie van een paar uur tussen deze Robert Way en Peter Jacobs informatiever zou zijn dan het turfresultaat van duizenden samenvattingen van artikelen die voor die claim wel zijn meegeteld.

Koppen laten tellen door journalisten en (andere) sociologen
Waar komt dat rare idee vandaan om wetenschappelijke koppen te tellen en wat is de gedachte erachter? Het komt beslist niet uit de hoek van serieuze beoefenaren van serieuze wetenschap. Activisten, journalisten en (andere) ‘sociale wetenschappers’ hanteren deze insteek om met succes politici te bespelen.

Mijns inziens is het succes daarvan die tweede groep nog meer aan te rekenen dan die eerste. De meeste politici lijken te lui, dom en/of bang om te doen wat ze eigenlijk zouden moeten doen: over allerlei vraagstukken –ook zeer ingewikkelde– zelfstandig een oordeel vormen, met alle risico’s en verantwoordelijkheid die daarbij horen. Over ingewikkelde zaken inclusief wetenschappelijke uitspraken.

Nee, we hoeven niet van alle Kamerleden en ministers te verlangen dat ze béta-vakken gekozen hebben op de middelbare school en al helemaal niet dat ze een masters opleiding in een natuurwetenschap hebben voltooid. Belangrijkste voor dat zelfstandig oordelen vormen is het durven en kunnen maken van inschattingen van wie als betrouwbaarste adviseurs te beschouwen.

Je verschuilen achter de schijnzekerheid die de koppentellers aanreiken is exact het tegenovergestelde daarvan. Schijnzekerheid die gevormd wordt op basis van suggestie dat de tweedeling tussen wel en niet-wetenschappers degene is die er toe doet. Onzinnig en levensgevaarlijk voor de democratie.

De grootste onzin zit hem in het negeren van het feit dat de variatie in niveau tussen mensen met een universitaire opleiding onderling ongeveer even groot is als die tussen mensen die wel of niet naar de universiteit zijn geweest! Er bestaat geen kaste der (klimaat)wetenschappers net zo min als er een kaste der rechters bestaat. Voor zover zich een kaste-bewustzijn dreigt te ontwikkelen, dient dat met kracht te worden bestreden. En geen van beide moet er komen ook.

Daar komt nog eens bij dat volstrekt onwetenschappelijke arrogantie juist voorkomt bij de meest uitgesproken alarmisten. Niet voor niets heb ik opnieuw de afbeelding van Stephen Schneider boven dit stuk geplaatst.

Bij het inzoom op het inhoudelijke werk van enkele natuurwetenschappers –let wel: onder die auteurs van dat consensus-over-consensus-artikel!!– stuitte ik in luttele uren op heel wat interessant, intrigerend en belangrijk werk dat gedaan wordt op subterreinen die slechts een zeer indirecte link hebben met het vraagstuk van de mogelijke invloed van menselijke activiteiten op de gemiddelde temperatuur in de wereld. Bijvoorbeeld onderzoek op het gebied van precieze vaststelling van die temperatuur. Maar dat niet alleen. Ik trof ook opmerkingen van deze wetenschappers in artikelen die ze niet schreven in hun hoedanigheid als verontruste burgers over meer opwarming door minder roet e.d. respectievelijk minder CFC (die verbindingen die de ozon-laag bedreigen).

Natuurwetenschap is heel wat anders dan sociale wetenschap. Vorige week bekeek ik wat wetenschappelijk werk over de vorm van de bladeren van de mooiste plant in mijn woonkamer. Er zijn verschillende theorieën over, maar definitief antwoord aan de hand van experimenten met falsifieerbare hypotheses is er nog niet. Het AGW-verhaal is niet alleen ontzaglijk veel ingewikkelder: er zijn ook ontzaglijk veel meer maatschappelijke belangen mee verbonden. Het is de taak van de politiek, niet van de wetenschap om die belangen te wegen. Over de vraag of er iets gedaan kan worden dat in de verte lijkt op experimenten in het kader van falsifieerbare hypotheses hoop ik later dit jaar meer te schrijven.

Het klimaatdebat en het islamdebat
Tijd om terug te komen op die tweede aanleiding voor deze bijdrage. Onder veel van mijn stukken hier op VoL – ik schreef er inmiddels circa 180– staan weinig of zelfs geen reacties. Daardoor viel het commentaar van ‘Siemon’ op mijn stuk over ‘klimaatontkenner als geuzennaam’, extra op. Kort samengevat zei hij: Groenendijk zegt zinnige dingen over een aantal dossiers maar op dit dossier praat hij onzin, want iedereen weet toch.

Ik keek nog eens terug op al die 180 artikelen en op studies die ik verrichtte voordat ik hier op VoL auteur werd, en ik rekende wat.
Aan het mohammedanisme-dossier besteedde ik in deze eeuw meer dan 5000 uren studie en aan het klimaat dossier minder dan 500. Op VoL schreef ik circa 80 sterk islam-gerelateerde artikelen en slechts 13 klimaatgerelateerde. En dat terwijl men eigenlijk eerder tien keer meer dan tien keer minder studie moet verrichten om even zinnig over dat tweede onderwerp te kunnen schrijven.

Aan het stuk dat u nu bijna helemaal gelezen heeft, besteedde ik minder dan 25 uur. Toch heb ik in die korte tijd heel wat bijgeleerd. Het is nu pas goed tot me doorgedrongen dat de meest verontrusten ten aanzien van AGW (globale opwarming veroorzaakt door de mens) het IPCC te laks vinden. En het is ook nu pas tot me doorgedrongen dat dat vervangen van de term ‘global warming’ door ‘climate-change’ meer te danken is aan het gedraai van politici dan van oprecht verontrusten.

Tijdens mijn studie voor dit artikel werd ik het meest geschokt door een passage in een nog niet eerder genoemd artikel op dat ‘Skeptical Science’-platform. Dit artikel, getiteld ‘Global warming and step functions‘ en gepresenteerd als een soort ‘debunking’ van de sceptici, ook wel aangeduid als klimaatontkenners of klimaatrealisten. Deze passage bedoel ik:

If the “skeptic” climate shift argument is correct, the planet will continue to warm indefinitely.

Dat zinnetje op zichzelf vind ik niet schokkend, maar het feit dat het zonder enige toelichting wordt gepresenteerd als tegenargument wel.
De mogelijkheid dat de Aarde op de echt lange termijn opwarmt (of afkoelt) is verontrustend, maar niet meer dan de bijna zekerheid dat de mensheid binnen luttele miljoenen jaren te maken zal krijgen met natuurverschijnselen die het voortbestaan van onze levensvorm zeer ernstig zullen bedreigen. Zie daarover beslist dit VoL-dossier. Niet één keer – een jaar of 66 miljoen geleden, bekend van die dinosauriërs zoals u weet – is een heel groot deel van het dierlijk leven op aarde uitgeroeid, maar een vergelijkbare catastrofe heeft zich al meerdere keren voorgedaan, lang voordat er mensen bestonden. Of dinosauriërs.

De erkenning van onze volstrekte machteloosheid tegenover sommige bedreigingen zou niet moeten leiden tot hysterische dadendrang tegenover andere bedreigingen. Bedreigingen waarover we minder zekerheid hebben dat ze überhaupt bestaan en nog minder zekerheid over de vraag of we er wat aan kunnen doen.

In sommige opzichten zouden velen zich wat veiliger kunnen voelen wanneer ‘wij als mensheid’ volledig stopten met het gebruik van fossiele brandstoffen. In andere opzichten zouden velen zich wat veiliger kunnen voelen wanneer ‘wij als mensheid’ stopten met geloven in goden met kenbare plannen en intenties. Sommige diersoorten zouden er profijt van kunnen hebben wanneer ‘wij als mensheid’ ons niet meer voortplantten.
Geen van drieën gaat gebeuren.

PS: Dankzij het werken aan dit stuk heb ik me voorgenomen om na het afronden mijn serie over The Quran: Naked as the Emperor verhoudingsgewijs meer te studeren op en schrijven over het ‘klimaatdossier’.