Geloof gaat niet over ‘waarheid’. Geloof gaat over de samenleving waar je deel van uit maakt, en wat je met die samenleving wilt. Spinoza zag dat.

Ik zag een gesprek op de TV tussen twee gelovige joden van wie er een homoseksueel was. Die was er zich van bewust dat seksuele omgang tussen twee personen van het hetzelfde geslacht in Leviticus wordt verboden. Voor joden en christenen geldt immers  hetzelfde als voor moslims: het praktiseren van homoseksualiteit mag niet. Toch had hij in zijn contact met rabbijnen daar nooit last van gehad, zoals ook dominees en pastoors in Nederland niet vlug meer het soort Bijbelteksten in de mond zullen nemen die in dit gesprek aan de orde kwamen.

Een  geloofsgemeenschap kan blijven bestaan ook al worden de geloofswaarheden of moraalvoorschriften niet allemaal meer aanvaard en verandert het wereldbeeld van de gelovigen.

Gematigde moslims, Tariq Ramadan bijvoorbeeld, zijn van mening dat dit aanpassingsvermogen ook in hun geloof aanwezig is, al zien we daar in de praktijk duidelijk minder van terug dan in de christelijke en joodse geloofsgemeenschappen. Dat heeft te maken met het gebruik van geweld voor het handhaven van geloofswaarheden. De islam kent dat soort geweld nog, in het joden- en christendom is het niet langer gangbaar. De wet verbiedt het gebruik van geweld en deze godsdiensten conformeren zich aan die wet.

Er blijkt een relevant verschil te zijn tussen de islam en de andere twee monotheïstische godsdiensten op dit belangrijke punt: Bij de joden en christenen roepen de godsdienstige leiders niet openlijk op tot geweld en bij de islam gebeurt dat wel. Niet alle islamitische godsdienstleraren doen het, maar voldoende doen het wel. Zij worden door hun collega’s niet gecorrigeerd en bepalen in het algemeen de publieke opinie in de moslimlanden. Egypte, dat toch geldt als een van de meest ontwikkelde landen in de Dar al Islam, heeft in de loop der jaren een aantal  van haar liberale godsdienstleraren om die reden het land zien verlaten. Andere trekken zich terug uit het openbare leven. Het geweld blijft ook niet beperkt tot handhaving van godsdienstige regels, het breidt zich uit naar andere aspecten van de samenleving. In Maleisië, dat toch enige eeuwen Britse beschaving achter de rug heeft, permitteert de premier zich een optreden tegen niet-moslims en trouwens ook tegen islamitische politieke tegenstanders, waarmee hij in geen westers land politiek zou overleven. Men hoort zich hierbij goed te realiseren dat dit geweld om meer dan een reden verwerpelijk is. Niet alleen vanwege zijn directe gevolgen maar ook omdat het de positieve ontwikkeling van een samenleving in de weg staat en minderheden erdoor in staat zijn hun wil aan meerderheden op te leggen.

Ook in het buurland de Filipijnen – dat overwegend katholiek is – zijn de moslims een bron van geweld. In Indonesië – een ander buurland van Maleisië – zijn het moslims die de terreuraanslagen plegen tegen vreemdelingen en die hun christelijke landgenoten vervolgen. De schaal van het moslimgeweld is daar kleiner dan op de Filipijnen, al krijgt het misschien meer aandacht in de wereldpers. Pakistan, Kasjmir, Afghanistan zijn bekende haarden van moslimgeweld, net als Soedan en Darfoer.

De vraag die de rest van de wereld zich zou moeten  stellen is hoe de ideeën van mensen als Ramadan, die hier een humanistische en geweldloze islam prediken, maar dat in de moslimwereld niet doen, daar kunnen worden verwezenlijkt en wie zich daar ter plekke sterk voor zou willen maken. Alleen als in de moslimwereld zelf het voortouw wordt genomen voor een liberalisering, kan het westen daar effectief steun aangeven. Maar zolang geluiden als van Ramadan alleen in het westen worden gehoord en geen enkele weerklank vinden in de Dar al Islam, dan hoeft  niemand erg optimistisch te zijn over de mogelijkheden. Hier is de islam voor de immigranten een middel tot culturele zelfhandhaving. Hun identiteit wordt niet in het westen bepaald maar in de thuislanden. Het zijn niet de westers televisie-uitzendingen die worden bekeken maar de satellietbeelden uit het Midden Oosten en de Maghreb.

Marcouch en zijn naaste omgeving zijn nog steeds van mening dat een liberale islam met behulp van westerse overheden tot stand kan worden gebracht. Zij menen dat dit  een vooruitgang zou zijn ook als het alleen zou gebeuren  binnen de Europese gemeenschappen van moslims. Dat is ook geen idee dat op voorhand zou moeten worden verworpen, maar hoe stelt men het zich nu precies voor? Marcouch meent dat het kan door middel van liberale koranlessen op Nederlandse scholen. Zou dat zonder contra-dwang kunnen lukken als de in Nederland werkzame imams zich daar tegen verzetten en de ouders oproepen die lessen voor hun kinderen te mijden?

Mag de Nederlandse overheid wel  ingrijpen in een richtingenstrijd binnen de islam? Staat dat niet haaks op  de scheiding van kerk en staat en is het niet in strijd met het mensenrecht van de godsdienstvrijheid? De ervaringen zijn tot nu toe in elk geval niet erg positief. Toen in de Turkse moslimgemeenschap in Amsterdam een meer orthodoxe richting de overhand kreeg, heeft de gemeente zonder succes geprobeerd om de indirecte subsidie, die gelegen was in een goedkope verkoop van grond weer in te trekken. Terecht beriepen de orthodoxen zich toen op hun recht van die inmenging verschoond te blijven. Daar had het ingrijpen van de lokale overheid in elk geval niet best gewerkt.

Zouden we in een afweging tussen handhaving van het recht en integratie van de islamitische gemeenschap onze grondwettelijke waarborgen en vrijheden opzij willen zetten?  Zijn we bereid wetten en verdragen aan te passen? Ethiek is vaak een kwestie van dit soort afwegingen. Ik ben bang dat de hoeveelheid goodwill in Nederland ten aanzien van de moslims daarvoor niet toereikend is en dat daarom een naaste toekomst van conflicten waarschijnlijker blijft dan een van integratie en wederzijdse tegemoetkoming.

De Britse historicus Toynbee was van mening dat alle menselijke culturen gebaseerd zijn op levensbeschouwingen en dat levensbeschouwingen van nature religieuze trekken hebben. Geyl en anderen waren dat niet met hem eens en het past natuurlijk ook niet in onze humanistische overtuigingen, maar Toynbee had er goede historische argumenten voor. Integratie van moslims in de samenleving is misschien alleen maar mogelijk als ook de monotheïstische godsdiensten integreren. Dat lijkt een absurd idee, maar eigenlijk was dat oorspronkelijk wel de bedoeling van Mohammed.

Dat  van een fusie tussen de drie grote monotheïstische godsdiensten nooit iets gekomen is ligt niet aan hem.  Hij zag zich al evenmin als Jezus van Nazareth  als de verkondiger van een nieuw geloof. Jezus kwam, zoals U in het Nieuwe Testament kunt lezen, niet om de Thora wijzigen maar om haar te vervullen. Mohammed kwam volgens eigen zeggen om het geloof van Abraham en Mozes te reinigen van insluipsels en vervalsingen. Hij  zag zich zelf als iemand in de lange lijn van de joodse profeten. Jezus zag hij als zijn belangrijkste voorganger, die terug zou keren aan het einde der tijden en dan recht zou spreken namens de Godheid.

Mohammed was overtuigd van de Goddelijke inspiratie in de boodschap die hij bracht. Diezelfde overtuiging had hij ook betreffende de prediking van Mozes, van Jezus van Nazareth en andere joodse profeten, maar hij was ontevreden over wat de joodse en christelijke geestelijken met die boodschap hadden gedaan. Veel van de oorspronkelijke prediking was naar zijn mening later aangepast aan de behoeften van de godsdienstige bewegingen die op basis van de prediking van de profeten waren gesticht. Helemaal ongelijk had hij daar niet in en hij was vast besloten dat dit hem niet zou gebeuren. Hij verbood de stichting van een kerk en verder alles wat hem als mens later zou kunnen vergoddelijken, zoals dat met Jezus was gebeurd.

Dat de heilige vijf boeken van Mozes niet ten tijde van Mozes maar waarschijnlijk pas veel later, wellicht door Ezra, zijn geschreven of herschreven, dat kon hij niet weten, maar hij vermoedde wel dat er zoiets gebeurd moest zijn. Hij onderkende in de tekst een vervalsing van het Woord van God, het soort vervalsing dat hij ten aanzien van zijn eigen prediking verbood. Hij verbood om dezelfde reden het ontstaan van een kerkelijke organisatie en van een priesterkaste, die hij als de bron van het kwaad beschouwde.

Dat verbod en die angst, dat kunnen we nu wel zien, heeft per saldo een averechts effect gehad. In de eerste plaats is het niet gelukt. De imams en oelema’s vervullen in praktisch alle opzichten de functie van de geestelijken in de christelijke kerken en het jodendom. Onder het mom van interpretatie van de prediking van Mohammed is er bovendien in de eerste eeuwen in de verschillende collecties van de hadith toch nogal wat in de oorspronkelijke boodschap veranderd.

Maar wat erger is, ook het letterlijk nemen van de tekst van de koran, leidde tot een voor niemand meer zichtbare falsificatie van de boodschap. Dat kwam omdat de wereld waarin de koran functioneerde in korte tijd veranderde in een heel andere en veel beschaafdere omgeving. De boodschap van de koran was niet historisch of wetenschappelijk, maar moreel en juridisch en daarom alleen begrijpelijk in haar oorspronkelijke context. Zoals onze Napoleontische wetgeving niet meer past in de context van de een en twintigste eeuw en daarom nu moeilijkheden veroorzaakt, zo ging dat ook  met de koran. De context van de koran was het Arabische gewelddadige heidendom van de zesde eeuw. Mohammed bestreed bestaande gewoonten en gebruiken van een wild woestijnvolk. Toen de islam ingang had gevonden in een groot deel van de toenmalige beschaafde wereld moest het geloof zich aanpassen aan de nieuwe omstandigheden en dat ging niet op basis van een letterlijke interpretatie van de teksten uit Mekka en Medina. In de eerste eeuwen heeft men zich niet zoveel aangetrokken van het verbod van de profeet, maar latere generaties, vooral na de val van Bagdad, keerden terug naar de “ware leer”of wat daar voor doorging. Vooral ook omdat zij meenden dat de rampen die hen waren overkomen voortkwamen uit ongehoorzaamheid aan het Woord van de Godheid. Zij  werden het slachtoffer van de starheid van de oude teksten in een veranderde wereld.

Wie de tijdgebondenheid en dus de onvermijdelijke falsificatie van alle heilige boeken onderkend[1] en helder geformuleerd heeft  is Baruch d ’Espinoza, de Nederlands-joodse profeet en geleerde. Hij probeerde in de zeventiende eeuw het monotheïsme en haar morele boodschap overeind te houden tegen het ontstaan van de moderne wereldvisie zoals die door Descartes en Erasmus was geformuleerd. In de islam bleef het werk van Spinoza onbekend, maar door de bestaande joodse en christelijke autoriteiten, geestelijke zowel als wereldlijke, werd hij geheel ten onrechte gezien als het grote gevaar voor hun samenleving. In feite was hij de enige die in dat vroege stadium de weg heeft aangegeven waarlangs het oude geloof in één wereld en één God behouden kon blijven in de veranderende omgeving van wetenschap en techniek. Spinoza legde helemaal aan het beging van de Verlichting al het fundament voor een hereniging van de drie wereldgodsdiensten, maar op een manier die voor veel mensen maar moeilijk van ongeloof is te onderscheiden.