Een paar jaar geleden waren mijn kleindochter en ik in Artis en stonden we met zijn tweeën te kijken naar het gedrag van twee voetballende olifanten. Een interessante overpeinzing van Toon Kasdorp.

De kleinste pakte de bal zo nu en dan ook vast met zijn slurfje en wij vroegen ons af of dat nu hands was of niet. Olifanten kunnen geen hands maken hebben we besloten. Maar olifanten zijn slimme beesten, misschien denken ze er zelf wel anders over.

In diezelfde tijd zag ik een Engelse televisie uitzending over het gedrag van olifanten. De mevrouw die de begeleidende tekst deed vond dat het de beesten niet verweten kon worden dat ze het milieu aantastten wanneer ze door mensen onder druk gezet werden. Bij implicatie was zo’n verwijt wel op zijn plaats geweest als het excuus niet had kunnen gelden, denk je dan.

Is dat nu zo? Kan het dieren verweten worden wanneer zij zich zo gedragen dat andere wezens en ook mensen daar schade van ondervinden? Wij verwijten het weer toch ook de overstromingen niet en de blikseminslag die het veroorzaakt?

De vraag heeft een aantal kanten. Zijn dieren als olifanten ons iets verplicht zodat ze als gevolg daarvan tekort kunnen schieten? Zijn dieren zich bewust van de schade die ze veroorzaken en zo ja zijn ze in staat het schade veroorzakend gedrag te vermijden?

De scheiding tussen mensen en andere diersoorten is niet zo scherp te trekken als het jodendom en de daarvan afgeleide godsdiensten dat graag willen zien. De intelligente sociale diersoorten hebben met grote waarschijnlijkheid een vorm van ethiek, een ander woord voor het bewuste gedrag van een individu dat gericht is op het welzijn van de groep en de individuen die daar deel van uitmaken. Verder maken alle dieren deel uit van een ecologie, die ze met andere soorten delen en is het behoud van die ecologie voor alle deelnemende diersoorten, dus ook voor olifanten bijvoorbeeld, van levensbelang en schept het daarmee een verplichting. De verplichting tegenover de eigen soort wordt door het gemeenschappelijk belang een verplichting tegen andere soorten.

Weten dieren dat gedrag dat hun overleving bedreigt verkeerd is? Als ze überhaupt het benul hebben dat gedrag verkeerd kan zijn dan is het antwoord waarschijnlijk ja. Als overlevingsinstincten waarschuwen tegen een bepaalde vorm van gedrag, dan is dat te vertalen als “verkeerd”, dat is nu precies de functie van het instinct, dat is de reden waarom het is het blijven bestaan.

Vaak waarschuwen biologen tegen sentimentele vormen van antropomorfisme, het doen of dieren eigenlijk verklede mensen zijn, maar een verwijt aan dieren die hun eigen omgeving en die van hun medeschepselen aantasten lijkt op zijn plaats. Al kun je je natuurlijk afvragen wat je met zo’n verwijt moet.

---

Dit artikel over gedrag verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.