Ons staatsrecht zit soms wat vreemd in elkaar. En nergens vreemder dan als het gaat om wie het staatshoofd wàt mag laten zeggen.

Het is een onvermijdelijke consequentie van een constitutionele monarchie dat het staatshoofd bij openbare optredens uitspreekt wat de regering vindt. De eigen mening van een staatshoofd is staatkundig niet of nauwelijks relevant, zodat het pas een probleem zou kunnen worden als een constitutioneel monarch uitspraken doet die lijnrecht tegen het regeringsbeleid in gaan. Daarvoor is de ministeriële verantwoordelijkheid bedacht: als het staatshoofd dingen zegt die niet stroken met de goede smaak, het recht of andere zaken ‘verkeerd’ voorstelt, dan moet de premier of verantwoordelijk minister dat kunnen uitleggen. In het parlement.

Een tweede punt met uitspraken van het staatshoofd is, dat het staatshoofd van ‘ons allemaal’ is. Het is daarom staatsrechtelijk gebruik dat de regering het staatshoofd geen uitspraken laat doen die qua strekking in gaan tegen de overtuigingen van het overgrote deel van het land. Dit vereist heel wat meer behendigheid van zowel vorst als regering, en je kunt zonder overdrijving stellen dat de regering hiermee gisteren op haar bek is gegaan.

Dat Geert Wilders gisteren direct aansloeg op wat de regering-Rutte de koning in het Europees parlement liet zeggen is daarom volkomen terecht. Want dat de koning zijn speech vooraf met de premier had kortgesloten staat wel vast. Het zou verbijsterend zijn als zou blijken dat dat niet zo was. Meer dan een afgewogen verhaal dat we elkaar allemaal heel lief vinden, het zomer wordt en de zomerkoninkjes weer om te smullen zijn had de speech van Willem-Alexander in het Europees parlement niet moeten zijn. Dan hadden de leden van dat parlement braaf geknikt, de koning gefeliciteerd met zijn welbespraaktheid en voordrachtskunst en waren een vorkje gaan prikken in hoog gezelschap.

Dat hoge gezelschap had de Nederlandse vertegenwoordigers in die club dan desgewenst schouderklopjes kunnen geven. Voor het geweldige werk dat ze in het EP voor hun partij doen, voor Nederland, of voor zichzelf – afhankelijk van de eigen dispositie van de monarch. Maar een speech tijdens een openbaar optreden had die elementen nu juist niet mogen bevatten.

In plaats daar van kwam er een speech die in de huidige context een stuk politieker was dan wenselijk. Want dat een steeds groter deel van de Nederlandse bevolking steeds minder gelukkig is met de manier waarop we vanuit Brussel worden gekoeioneerd weet iedereen. Om dan de nazaat van een prinselijke rebel tegen oekazes uit Brussel dingen te laten zeggen als Willem-Alexander gisteren deed is tenminste een voorbeeld van slechte smaak – zelfs als de koning er persoonlijk achter stond. Het huis van Oranje-Nassau heeft haar bestaan in Nederland uiteindelijk gebouwd op het verzet tegen een Brussels bewind vierhonderd jaar geleden.

In de Nederlandse context is het iets dat je als premier niet doet: het staatshoofd een politieke speech te laten houden. Dat er in maart verkiezingen aankomen die het politieke landschap in Nederland – zoals de VVD dat net gevestigd dacht te hebben – omver zou kunnen werpen mag geen argument zijn het staatshoofd als trekpop te gebruiken voor eigen politiek gewin. Staatsrechtelijk is het staatshoofd een trekpop, en alleen daarom al zou een regering er terughudend mee om moeten gaan.

Mark Rutte doet dit soort zaken niet gedachtenloos. Het is een zoveelste provocatie van het parlement, omdat het staatsrechtelijke gebruiken ondergraaft. De basis van die staatsrechtelijke gebruiken is dat het staatshoofd het beeld van een eenheid van land en regering kan uitstralen, en dat wordt met dergelijke strapatsen overboord gegooid. Wie weigert dat te erkennen – en op de reacties in het parlement wat betreft de aanmerkingen van Geert Wilders heb ik weinig hoop gevestigd – maakt de weg vrij voor een heel andere toon die toekomstige regeringen het staatshoofd zouden kunnen laten vertolken.

Dat is een slechte zaak, omdat het de neutraliteit van het staatshoofd moedwillig ondergraaft.