Na twee weken waarin auteurs uit diverse invalshoeken stukken leverden voor het Debat Theoterrorisme, antwoordt Paul Cliteur vandaag in Dialoog.

De onvolprezen Arthur Schopenhauer (1788-1860) schreef in 1851 een dialoog “Über Religion” en hij blijft voor mij toch altijd een voorbeeld. Zeker in stilistisch opzicht. Laat ik eens proberen hem na te volgen met een “dialoog”. Ja, fools rush in where angels fear to tread (Pope), maar ach, wie niks probeert komt ook nergens.

Vraag: nou, dat concept “theoterrorisme” gaat er niet in als God’s Woord in een ouderling, hè?

Antwoord: Ik kan het niet ontkennen,

Vraag: Alleen geharnaste atheïsten willen eraan. Mensen als Dirk Verhofstadt, Maarten Boudry, Floris van den Berg, Bart Collard, Etienne Vermeersch. Dan heeft die Neef van Hans Jansen (reageerder hier op Veren of Lood, Red.) toch gelijk dat jullie gemotiveerd worden door jullie atheïsme? Of zie ik dat nu verkeerd?

Antwoord: Ja, je ziet het verkeerd, want dat lijkt me een omdraaiing van de causale relatie. Het is niet zo dat atheïsten eerst een volkomen gratuite en blinde keuze maken voor een ideologisch perspectief (in dit geval atheïsme) en dat je vervolgens alles wat ze zeggen daaruit kan “verklaren”. Het is precies omgekeerd. De genoemde atheïsten, net als de grote internationale vertolkers daarvan (Dawkins, Hitchens, Harris, Dennett) presenteren een pakket aan argumenten en als gevolg van dat pakket kan je dan uiteindelijk daar een term opplakken en zeggen “die mensen zijn atheïst”. Maar het “atheïsme” van die mensen als argument gebruiken om hun argumenten te invalideren is net zo oneigenlijk als Pinto verwijten dat zijn jodendom het hem onmogelijk maakt op rationele gronden de waarde van de term “theoterrorisme” te zien. Of dat Machteld Allan vanwege een katholieke achtergrond niet in staat zou zijn tot een kritische analyse van het christendom.

Vraag: OK, maar dan blijven we toch wel nieuwsgierig naar wat jezelf ziet als jouw motivatie om die term te hanteren en waarom je je met die kwestie bezighoudt?

Antwoord: Voor zover ik dat zelf goed begrijp zijn dat mijn zorgen over de jihadistisch-terroristische aanslag op de vrijheid van expressie waarmee we de afgelopen decennia zijn geconfronteerd. (Ik gebruik nu even andere terminologie dan “theoterrorisme” om draagvlak bij een zo groot mogelijke groep lezers te creëren.) In 1989 was een eerste manifestatie daarvan de fatwa door Khomeini over Rushdie. In 2004 maakte Nederland daarmee kennis met de moord op Van Gogh. Een jaar later kwamen de Denen ermee in aanraking met de Deense Cartoonaffaire en tien jaar later de Fransen met de moord op de cartoonisten van Charlie Hebdo (2015). In die aanslagen manifesteert zich een bepaald type terrorisme. Je kunt erover van mening verschillen wat de beste term is om dat aan te duiden (“theoterroristisch”, “jihadi-terroristisch”, “islamistisch-terroristisch”, enzovoorts), maar iedereen is het erover eens (en terecht) dat deze terroristen een specifiek soort motivatie hebben.

Vraag: De Islam dus?

Antwoord: Kijk, dat vind ik maar ten dele vruchtbaar om het zo te benoemen. Natuurlijk is het helder dat de meeste terroristen van het hier aangeduide soort zich beroepen op de Islam. En natuurlijk is het duidelijk dat in de Koran, maar ook in de islamitische traditie, aanknopingspunten zijn te vinden voor dat terrorisme.

Vraag: Precies! Jihad!

Antwoord: Ja, ok, maar ik vind het meer vruchtbaar om te proberen te analyseren welke elementen in die Islam dan precies het probleem zijn. Zeggen “de hele Islam” of “de Islam, van A tot Z” heeft het probleem op dat je dan altijd blijft zitten met die soefies die niet zo’n probleem vormen of de Ahmadiyya’s of een andere islamitische stroming die niet vertegenwoordigd is bij de terroristen. Ik heb het daarom anders aangepakt dan te spreken van “Islam van A tot Z” als probleemfactor.

Vraag: Hoe dan?

Antwoord: Door bijvoorbeeld te kijken naar hoe die aanslagplegers denken. Wat is nu hun motivatie? Waar willen ze naartoe? En dan is opvallend dat het in die aanslagen op Rushdie, Van Gogh, Kurt Westergaard (Deense cartoonist), Stéphane Charbonnier (Franse cartoonist) draait om twee zaken: 1. Blasfemie (godslastering) en 2. Apostasie (geloofsafval). Van Gogh, die geen moslim was, werd gedood vanwege diens blasfemie. Salman Rushdie probeert men te vermoorden vanwege diens (vermeende) apostasie en blasfemie. Vermeend, omdat volgens Khomeini Rushdie een apostaat is (als moslim geboren en daarmee moslim, wat hij daar zelf ook van moge vinden). Zij werden “bestraft”.

Vraag: Bestraft? Wat is dat nu weer voor gekkigheid? Bestraft kan je toch alleen worden door een rechter? Dit zijn terroristen.

Antwoord: Ja, vanuit jouw westerse en modernistische visie op recht en straf is dat natuurlijk zo, maar zo denken die aanslagplegers en hun ideologische leiders helemaal niet. Zij denken dat een “straf” moet worden opgelegd, omdat de wet van God is overtreden en dat wij, mensen, een dergelijke inbreuk op de goddelijke rechtsorde moeten bestraffen.

Vraag: Islamitische rechtsorde, zal je bedoelen. Je vervalt weer in je oude fout over “God” te spreken wanneer het eigenlijk op 1 god gaat, de islamitische.

Antwoord: Nou, laten we dan maar eens kijken naar de geschiedenis van blasfemie en apostasie. Kan je op goede historische gronden verdedigen dat blasfemie en apostasie alleen als een probleem worden ervaren in de Koran en in de islamitische traditie? Of vindt je ook in de Joodse en in de christelijke traditie bezwaren, zelfs grote bezwaren, geformuleerd tegen deze zaken? In Het monotheïstisch dilemma (2010) heb ik geprobeerd die vragen te beantwoorden. En het resultaat van dat onderzoek (401 pp.) is dat ook in de Joodse traditie en in de christelijke traditie grote bezwaren zijn geformuleerd tegen zowel blasfemie als apostasie. Die bezwaren zijn eigenlijk “doorgegeven” aan de islamitische traditie.

Vraag: Ho, wacht, je wil toch niet beweren dat je voor blasfemie of apostasie in Tel Aviv tegenwoordig de doodstraf kan krijgen, zoals in Jeddah? Het is toch niet zo dat het Vaticaan tegenwoordig mensen op de brandstapel zet zoals men deed met Giordano Bruno in 1600? Jij wekt de indruk alsof het hedendaagse Jodendom en christendom even erg zijn als de Islam!

Antwoord: Als ik die indruk zou wekken, dan wil ik die bij deze wegnemen, maar ik denk wel dat het soort van verzet dat in de boeken van het Oude Testament wordt beschreven tegen apostasie (Numeri 25, Deuteronomium 13) ons iets kan leren over hoe aanslagplegers daar tegen aan kijken.

Vraag: Dus als we die jihadisten willen begrijpen moeten we het Oude Testament gaan lezen? Pervers!

Antwoord: Het is inderdaad waar dat het Oude Testament één lang verhaal is over afval van God en hoe God over die afvalligheid (apostasie) denkt. Niet positief, kan ik je zeggen. Dat is in talloze verhalen te vinden. Van het verhaal van Pinechas (Numeri 25) tot aan het verhaal over het Gouden Kalf (Exodus 32). Verhalen die overigens nog steeds betekenis hebben, ook in de christelijke traditie. Het Oude Testament is niet “afgeschaft” door het christendom. Daar bekritiseert Machteld Allan naar mijn smaak terecht Sid Lukkassen. Hoewel Dr. Sid weer volkomen gelijk heeft dat hij zegt dat principieel-theoretisch mijn verhaal beter is dan dat van (ook) Machteld Allan, want Machteld heeft geen oog voor het feit dat de Islam deel uitmaakt van een monotheïstische familie waarmee het punten van overeenkomst heeft. Nee, die drie monotheïstische godsdiensten (ook wel Abrahamitische godsdiensten genoemd) zijn niet identiek. Maar ja, ze hebben wel overeenkomsten. En nee, dit stellen is niet “pervers” of een “miskleun” of een “onnauwkeurigheid”. Het is trouwens iets wat ook talloze andere godsdienstwetenschappers benadrukken. Christopher Hitchens ziet de Islam als een lichte variant op het Jodendom: “Islam is at once the most and te least interesting of the world’s monotheisms. It builds upon its primitive Jewish and Christian predecessors, selecting a chunk here and a shard there, and thus if these fall, it partly falls also” (God is not great, p. 123). Dat gaat mij te ver, maar het zou onzinnig zijn de overeenkomsten tussen de monotheïstische godsdiensten geheel te negeren zoals velen doen.

Vraag: Maar wat moet je met al dat gewroet in het verleden en dat gesnuffel in oude teksten als je weet dat de overgrote meerderheid van de jihadistische terroristen (door jou “islamistische theoterroristen” genoemd) jihadisten zijn en geen “Joods” of “christelijk” gemotiveerde terroristen?

Antwoord: Wat je daarmee moet, is dat het je leert die aanslagplegers beter te begrijpen. En begrijpen is een voorwaarde voor effectief bestrijden. Effectief bestrijden is niet alleen opsporen, vervolgen en veroordelen, maar ook zorgen dat geen nieuwe terroristen ontstaan. Gökmen Tanis is “ontstaan”. Waar? Hier in Nederland. Op Nederlandse scholen. Onder ons toeziend oog. Nou ja, “toeziend”, terwijl wij onze ogen toeknepen, moet ik misschien zeggen. En waar komt dát dan weer vandaan, die ogen toeknijpen? Dat is de politieke correctheid die ons eigen is wanneer het gaat om problemen met het wereldbeeld van etnische en religieuze minderheden. Die willen we niet erkennen. We willen niet zien dat we een integratieprobleem hebben met sommige groepen. En toch, een aanzienlijk deel van onze terroristen zijn “homegrown”. De moordenaar van Van Gogh bijvoorbeeld, maar dus ook Tanis en de leden van de Hofstadgroep. Soms importeren we terroristen, zoals Junaid I. (uit Pakistan) en Jawed S. (uit Afghanistan), maar ze komen ook van eigen bodem. Breeding Bin Ladens: America, Islam, and the Future of Europe (2006) is een prachtige titel van een boek van Zachary Shore. Dat “breeding” vind ik mooi gekozen.

Vraag: De ondertitel van Het monotheïstisch dilemma (2010) is: “de theologie van het terrorisme”. Je wilt toch niet zeggen dat die terroristen er een theologie op nahouden? Is dat niet teveel eer voor die criminelen?

Antwoord: Wat ik daarmee probeer tot uitdrukking te brengen, is dat de religieuze terroristen een wereldbeeld hebben, een theologie. Natuurlijk zit dat bij het terroristisch voetvolk iets minder indrukwekkend in elkaar. Maar bij Bin Laden, Zawahiri of Al Baghdadi kan men zeggen: het zijn óók theologen.

Vraag: Maar hoe kan het dan dat bij Joden en christenen die theologie helemaal geen rol meer speelt? Dat betekent toch dat Jodendom en christendom fundamenteel verschillend zijn van de Islam? Dan hebben de Neef van Hans Jansen en David Pinto toch gelijk met het benadrukken van dat verschil?

Antwoord: Zoals uitgelegd in Theoterrorism versus Freedom of Speech (2019), dat komt omdat Jodendom en christendom door de Verlichting zijn heen gegaan. Maar in de 17e eeuw had het Vaticaan vergelijkbare opvattingen over blasfemie en apostasie als de radicale imams van tegenwoordig. In 1570 vaardigde Paus Pius V een “fatwa” uit over Koningin Elizabeth, zoals Khomeini dat deed over Rushdie in 1989.

Vraag: En nu nog even de bijdrage van Machteld Allan. Heeft zij niet een paar punten?

Antwoord: Haar belangrijkste punt is dat het Oude Testament nog steeds relevant is voor het christendom. Maar de andere punten vind ik iets minder relevant. Verhaal over voluntarisme? OK, beetje verschil tussen protestantisme en katholicisme. Maar echt hoor, “Uw wil geschiede” speelt ook in het christendom een hele grote rol. Wat de katholieken erbij haalden uit de oudheid (rationalisme, Griekse erfenis) was import. Import die uiteindelijk ook de secularisatie en modernisering van het christendom zouden inluiden een dus wel onderdeel van het christendom geworden. Goede ontwikkeling dus. Wat Allan zou moeten doen, volgens mij, is zich de volgende vraag stellen: wat waren de reacties binnen de wereld van het christendom op 1. Apostasie en 2. Blasfemie? En als zij of ieder ander dan met droge ogen kan zeggen “Oh, dat is totaal geen probleem geweest in het christendom” dan zou dat heel belangrijk zijn en is zij geslaagd in het slaan van de kloof tussen Jodendom en christendom enerzijds en de Islam anderzijds. Maar uit het feit dat we na 2000 jaar christendom pas nu, in de twintigste eeuw, bezig zijn blasfemie te decriminaliseren (de “Fall of blasphemy law”) blijkt dat ook in de wereld van het christendom dit als een groot probleem werd gezien.

Maar tot slot nog dit. Stel nu eens – for the sake of argument – dat in de wereld van Jodendom en christendom apostasie en blasfemie totaal geen probleem waren geweest. Stel nu eens dat de Index librorum prohibitorum nooit een rol zou hebben gespeeld. Stel nu eens dat de Inquisitie een totaal onbekend fenomeen was geweest. Stel nu eens dat nooit een ketter of godslasteraar naar de brandstapel was geleid. Stel nu eens dat in de wereld van Jodendom en christendom theocratie geen enkele rol had gespeeld en Kerk en Staat keurig van elkaar gescheiden waren, zoals de “pale Galilean” het had bedoeld. Stel nu eens dat Jodendom en christendom een verzameling Voltairiaanse grappenmakers waren geweest die soms wel eens heftige dingen in hun heilige boeken schreven maar daar toch altijd heel ontspannen mee om waren gedaan. Stel nu eens dat Tien Geboden werden geïnterpreteerd als de Tien Tips. Stel nu eens dat in de zevende eeuw de Islam zonder geschiedenis uit de hemel was komen vallen en de profeet een geheel voorheen nieuwe onbekende monotheïstische god had geïntroduceerd met alle problemen van dien. Stel. Wat zouden dan de kenmerken zijn van die 7e-eeuwse godsdienst die tot de meeste problemen aanleiding hebben gegeven? Mijn antwoord zou zijn dit.

1. Het idee van de goddelijke bevelstheorie van de moraal. Het idee dat moreel goed op de een of andere manier samenvalt met het uitvoeren van een goddelijke wil of een goddelijk voorschrift. Het idee dat als in een heilig boek van die god staat dat het moreel goed is om je zoon te offeren dat het dan ook moet gebeuren. Het idee dat een openbaring van die god je met aardse opdrachten kan opzadelen die, hoewel immoreel en afgrijselijk, tóch moeten worden opgevolgd.
2. Het idee dat een hele reeks premoderne morele taboes coûte que coûte moeten worden gehandhaafd, zoals het verbod op apostasie en het verbod op godslastering.
3. Het idee dat als de staat in gebreke blijft op het punt van de verwerkelijking van die agenda het gelovige individu een taak heeft om voor die god in de bres te springen. Het idee dat de eer van God dan moet worden gewroken. De logica van de terrorist dus, de theo-terrorist, pardon, hoe men het ook maar noemen wil.
4. Het idee dat een staat niet moet worden geleid op basis van de wetten die de mensen zelf maken, maar die deze god, “theos”, voorschrijft, zodat een democratie dus dient te veranderen in een theocratie, met Saoedi-Arabië en Iran als hedendaagse voorbeelden. Laten we hopen dat de Libanese president Michel Aoun succes zal hebben met zijn pleidooi voor een “seculiere staat”. Want dat is, zoals de wijze 85-jarige president zegt, de enige manier om de vrede te handhaven in een door godsdienstwaanzin geteisterde regio van deze wereld.

---

De bijdragen aan het Debat Theoterrorisme vindt u hier.

---

Paul Cliteur is senator namens Forum voor Democratie in de Eerste Kamer en hoogleraar encyclopedie van de rechtswetenschap aan de Universiteit van Leiden. Hij schreef onder andere (samen met Afshin Ellian): De Staat versus Wilders, Boom Juridisch, Den Haag 2019.

 

 

Het centrale boek in dit debat was

Paul Cliteur – Theoterrorism vs. Freedom of Speech – From Incident to Precedent

Prijs €99,00
eBook PDF –  € 108,99
ISBN – 9789463722728
Hardcover 250 pagina’s
Publicatie – 14 – 02 – 2019

---

Hiermee is het Debat Theoterrorisme beëindigd.

De redactie wil alle deelnemers aan dit debat – zowel de auteurs als de mensen die mee dachten en dat onder de artikelen lieten merken  – zeer hartelijk bedanken voor hun inspanningen.

Het was ook voor de redactie een interessante en soms inspannende ervaring, die we zeker met een ander belangwekkend onderwerp nog eens zullen herhalen.

De bijdragen aan het Debat Theoterrorisme vindt u hier.