De Centrumpartij van wijlen Hans Janmaat: hoe reageerden de kleine christelijke partijen indertijd op hem? En de gehele christelijke politiek?

Welke lijnen lopen van Janmaat naar Wilders (geen van beiden “populist”, excellentie Rutte, of “racist”, professor Lucassen) en weer terug? “Uiteindelijk heeft de hele christelijke politiek het linkse frame overgenomen”, constateert Joost Niemöller. “Terwijl ze in de lijn van Kuyper de islam moeten afwijzen.” Een interview met de auteur van De verschrikkelijke Janmaat en — sinds kort — Kwaad.

We treffen elkaar op Noord. Veren of Lood verlaat het centraal station aan de IJ-zijde, neemt de gratis GVB-veerpont — en we zijn er al. O ja, plaats van handeling is Amsterdam. Er is ook leven, en openbaar vervoer, buiten de Ring. (Hoi, Marianne Zwagerman!) Tien minuten later komt hij binnen. Hij zoekt en vangt de blik van de blogbroeder bij het laatste tafeltje in de hoek, bij moeders met peuters en de kast met kinderspeelgoed. Een foto van mensen op de pont siert het omslag van zijn nieuwe boek Kwaad, dat erg goed verkoopt maar in sommige fascistoïde boekwinkels[1] niet wordt verkocht. Dezelfde pont over het IJ (die van kwart over zeven om precies te zijn) was het decor van een reportage in Vrij Nederland, zo ongeveer in de tijd van Janmaat. “Ja, die auteur deed ook goed werk”.

Amsterdammer Joost Niemöller zet zijn gesprekspartner meteen op achterstand. “Ken je die film niet? Die móét je zien.” De meest verguisde en gedemoniseerde journalist van politiek-correct Nederland heeft het over Silence, de nieuwe Scorsese. “Opmerkelijk hoe vaak in deze verkiezingstijd alle belangrijke internationale media me vinden voor interviews en bijna nul Nederlandse”, zou hij twee dagen vóór de Tweede-Kamerverkiezingen twitteren, met die foto op de cover van Kwaad. Silence is kennelijk een meesterwerk, afgaande op het Wiki-lemna. In het op historische feiten gebaseerde verhaal reizen twee jezuïeten in de 17e eeuw van Portugal naar Japan om te achterhalen wat er gebeurd is met hun mentor. Niemöller: “Christelijke missionarissen die in Japan werkten, zijn onvoorstelbaar zwaar vervolgd. Ze hebben de gruwelijkste martelingen doorstaan. De monnik in het verhaal kon het niet aan en zou boeddhist zijn geworden.” Hij vindt dat tegelijkertijd een van de markantste en slechtste eigenschappen van het christendom. “Je offert jezelf helemaal op. Dat maakt indruk. Maar hierin zie je óók een ‘weg met ons’-gedachte. En dat is nu juist weer een heel slechte eigenschap van het christendom.” In het geval van Japan verzette het ontvangende land zich tegen het “kapot maken van hun wereld”. Een valide bezwaar, meent Niemöller, al werpt Veren of Lood tegen dat ‘christendom’ en ‘cultuurvernietiging’ niet synoniem zijn. “Als iemand christelijk wordt, komt dat altijd neer op een culturele verandering”, houdt Niemöller vol.

‘De Janmaat-jaren waren een goddeloze tijd’
Cultuur is het onderliggende thema van ons gesprek. Directe aanleiding was de vraag waarom ‘de verschrikkelijke Janmaat’ zo slecht lag bij “Staphorst” – de kleine christelijke partijen in het parlement van de jaren tachtig van de vorige eeuw. “Die jaren waren echt een andere tijd dan nu”, vertelt Niemöller. “Wat je nu hebt, het discours van de ‘Joods-christelijke waarden’, ontbrak toen geheel. Want dát discours begon pas met Bolkestein. In die zin waren de jaren van Janmaat letterlijk een goddeloze tijd.” Frits Bolkestein spreekt hem meer aan dan de veel meer recht toe, recht toe aan seculier redenerende Leidse professor Paul Cliteur, die actief is geworden in het Forum voor Democratie en het woord voerde tijdens een presentatie van Kwaad. “Cliteur is iets te simplistisch”, oordeelt Niemöller. “Voor Kwaad heb ik ook met enkele christelijke mensen gesproken. Die mensen hebben een enorme worsteling. Hun dominee zegt: ‘Wilders is geen gelovige’. Sommige christenen zijn het gewoon helemaal met hem eens, vrijwel honderd procent, máár… en dan volgen de bekende bezwaren, zoals over de toon en zo. Die mensen zijn waarschijnlijk nooit over te halen tot een stem op de PVV.”

Janmaat, hoofdpersoon van zijn vorige boek, was zelf Rooms-katholiek. Niemöller: “Nee, toch wel bewust, hoor. Hij was geen ‘cultureel christen’. Tegelijkertijd dacht hij seculier. Hij vond dat de KVP een volkspartij had moeten zijn met het smoel van DS70.” Ook was het zo dat Janmaat eigenlijk de enige was binnen de Centrumpartij/Centrum Democraten die zo relatief dicht tegen de ‘kerk’ aanschurkte. De rest was mysticus of – inderdaad – niet meer dan cultureel christelijk. De Janmaat-  en Wilders-watcher nu: “Je kunt daar moeilijk omheen. Nederland is nu eenmaal door het christendom gevormd. We hebben tenslotte ook de nodige godsdienstoorlogen doorgemaakt. Dat betekent verder dat de zogenoemde Gutmensch-gedachte diep in onze cultuur zit verankerd, als een voortzetting van onze erfenis. Het verklaart, denk ik, ook waarom de meeste kerken zo links zijn geworden”, aldus Niemöller.

In De verschrikkelijke Janmaat komen de partijen van de “Staphorster variant” (SGP enerzijds en anderzijds GPV en RPF, die in 2000 opgingen in de ChristenUnie) niet voor. (Er is alleen een citaat van prof. Piet Steenkamp, oprichter van het CDA, die Janmaat zou hebben beloofd diens pessimisme over de ‘multiculturele samenleving’ eens wat scherper te adresseren. Hetgeen, zo weten we nu, niet zoveel heeft opgeleverd.) Blijkbaar was klein christelijk op het Binnenhof een volwaardige partner in het cordon sanitaire tegen Janmaat, waardoor hun rol als vanzelfsprekend niet bijzonder opviel bij historici en archivarissen. En evenmin bij atheïst Joost Niemöller? Volgens hem echter was juist GPV-kamerlid Gert Schutte “een van de weinigen” die ook vraagtekens zetten bij de multiculturele samenleving. Maar Schutte vond net zo hard dat Janmaat het debat vervuilde. “Uiteindelijk heeft de hele christelijke politiek het linkse frame overgenomen. Ook hun Kamerleden wilden niet met Janmaat gezien worden, bang als ze waren samen met hem op een persfoto te komen.”

Een duik in de archieven van Nederlands Dagblad en Reformatorisch Dagblad leerde Veren of Lood dat Schutte de Centrumpartij bij voorbaat wilde uitsluiten van formatiebesprekingen… (Zie verder de Appendix)

“En dan te bedenken dat het verschil tussen de CPN [van de kamerbreed gerespecteerde Marcus Bakker – VoL] en de CP was dat de eerste de democratie wilde afschaffen! Janmaat c.s. niet. Zij wilden de democratie weerbaarder maken tegen bepaalde stromingen.”

Volgens Niemöller wist Janmaat intussen goed duidelijk te maken dat “het ‘islamdebat’ een afgeleide discussie is van een bredere kwestie. Die kwestie is de Nederlandse identiteit, het behoud van onze waarden. Mensen zagen hun buurt veranderen en stelden vast dat ze op TV werden uitgemaakt voor racist. Dat is nog steeds zo. Janmaat snapte dat goed. Hij wist hoe de kleine burgerman dacht. Was een van hen. In die zin was hij ‘beter’ dan Wilders in deze tijd. Janmaat had meer gut feeling dan Wilders. Dat kon je bijvoorbeeld merken aan het feit hij goed omgaan met het Tweede-Kamerpersoneel. Wilders is een betere politicus, maar Janmaat is onderschat.”

Vervolgt: “Ik denk dat jouw vragen over de algehele weerzin, ook in jouw kringen, tegen Janmaat, tegen Fortuyn, tegen Wilders nooit goed te beantwoorden zijn. Zit het in de toon van het debat? Zo van: ‘Eens met Wilders! Maar als hij nou eens iets beschaafder…’ Maar die toon komt doordat Wilders niet gehoord werd. Zo gaat dat met jou en mij tijdens een gesprek toch ook? De een begrijpt iets verkeerd of wíl het niet begrijpen. Dan word je een beetje ongeduldig en dan zegt de ander, of een omstander: ‘Doe niet zo boos’.”

‘De multikul? We kunnen er niets meer tegenover stellen’
“Kijk hoe het nu gaat in de samenleving; alles wat niet past in ‘multi-culti’ wordt weggegooid. We kunnen er niets meer tegenover stellen. Misschien is dat een gevolg van de ontchristelijking. Mensen hebben toch een kader nodig. Wat dat kader precies is, weet ik niet. Islam is geen strijdpunt. De christelijke partijen laten te weinig een ander geluid horen. Ik vind dat laf. Neem de christelijke asielzoekers. Die zou je toch een uitzonderingspositie moeten geven? Het is geen strijdpunt. De christelijken maken geen aanstalten om daar ook maar over te onderhándelen. Vreemd. En wat belet de christelijke partijen eigenlijk om de enorme aantrekkelijkheid van Assad en Poetin te benadrukken…?”

“Ik denk dat de essentie bij de christelijken is: ze hebben zich te laat gerealiseerd dat ze in de lijn van Kuyper de islam moeten verwerpen. Nu opereren ze noodgedwongen in de schaduw van Wilders en kunnen hun eigen kritiek niet goed formuleren. Anders dan hij, negeren ze dat het in de politiek niet gaat over ‘oplossingen’. In de politiek gaat het om het benoemen van problemen en om belangen.”

---

1. Een boekhandelaar in een vrij en democratisch land die een boek boycot waarin niet wordt opgeroepen tot geweld is uiteraard niet meteen een “fascist”. Wel is zijn handelwijze een gotspe. Dit doet denken aan wat fascisten altijd doen en hoe dictatuur begint: leg het vrije woord aan banden, van dikke boeken stookt men vuren, of iets subtieler.

---

APPENDIX

Schutte (GPV) godwint over Fortuyn en Janmaat
Gert Schutte, oud-fractievoorzitter van het GPV (een van de twee voorlopers van de ChristenUnie): “We praten hier wel over de regering van Nederland. Minister Donner zei gisteren dat er de plicht was om met de LPF te gaan regeren. Dat betwist ik. Er is wel de plicht om het te proberen, maar niet tegen elke prijs. Stel dat het gaat om een partij als de Centrumdemocraten van Janmaat of om de vooroorlogse NSB. Dan zeg je toch ook niet: Die partij moet koste wat kost in de regering?” (Reformatorisch Dagblad, 17 oktober 2002)

Kerkgangers ondervertegenwoordigd onder stemmers op Wilders en Fortuyn – ‘een gevaarlijk politicus’
De oud-hoofdredacteur van het RD, dr. C.S.L. Janse, constateerde op 21 oktober 2009 in een bespreking van twee sociologische publicaties: “In hoeverre is er een doorstroming van kiezers geweest van Janmaat en Fortuyn naar Wilders en Verdonk. In hoeverre hebben kiezers ook dezelfde motieven om op deze partijen te stemmen? Ook komt aan de orde of het ver rechtse kiezerspotentieel sinds de jaren negentig gegroeid is. Dat laatste blijkt inderdaad het geval te zijn. Wilders en Verdonk spreken eerder lager opgeleiden aan dan hoger opgeleiden. Kerkgangers zijn ondervertegenwoordigd onder de kiezers van de ver rechtse partijen. Werklozen en zelfstandigen hebben een zekere voorkeur voor Wilders. Die trekt ook relatief veel mannelijke kiezers aan. Dat geldt niet voor Verdonk. Hoe meer etnische dreiging men ervaart, des te groter is de kans dat men op Wilders stemt.”
In februari 2002, minder dan drie maanden voor Fortuyns executie door Volkert van der Graaf, schreef Janse in commentaar voor zijn krant: “Zijn felle afwijzing van de islam vindt in orthodox-christelijke kring gemakkelijk instemming. Ook op andere punten zouden zijn tegendraadse opvattingen wellicht weerklank kunnen vinden.” De titel van Janses analyse: “Een arrogant en gevaarlijk politicus”.
Een half jaar eerder merkt een gastschrijver in het RD op dat Janmaat “een sentiment wist te bespelen”.

Chantage met den Bijbel: ‘Stippel exact uw koers uit, of zwijg’
En dan acht jaar terug, naar 22 februari 1994: In het Haagse provinciehuis is er een bijeenkomst van partijen die zich mogen presenteren voor de gemeenteraadsverkiezingen. M.P.H. van Haeften (SGP/RPF/GPV) pakt de Centrumdemocraat hardhandig aan: “U doet mee aan de verkiezingen, dan bent u verplicht te zeggen welke aanpak u voorstaat, anders verliest u het recht om te spreken”. Een waarderend applaus klinkt op.
Het cordon sanitair is in werking en de kleine christelijke partijen doen enthousiast mee. Oorzaak: het programma van de CD, de persoon van Janmaat, of hypocriet geroep dat ‘populisten’ geen ‘oplossingen’ hebben?

Janmaat in ‘Staphorst’: melaats, onrein of misschien wel allebei
– SGP-senator Holdijk wil niet van rechts-radicale sympathieën verdacht worden (RD, 8-9-1994)
– Een decennium ouder RD-artikel (13 maart 1984) verwijst naar framing van SGP, GPV en RPF (die door de krant wordt afgewezen) — doorklikken voor volledige gescande printpagia, PDF)
– Op een iets andere manier wordt bevestigd dat de kleine christelijke partijen erg vies zijn van Janmaat; dankzij hem hebben we de ultieme poldergodwin: GL doet aangifte van smaad door RPF/SGP — Schoonhoven ruziet over Janmaat-vergelijking: Het bestuur van GroenLinks in Schoonhoven heeft bij de politie aangifte gedaan van smaad door de RPF en de SGP. Tijdens een commissievergadering over het sluiten van de kermis op zondag zouden RPF’er H.J. Hoek en oud-SGP-raadslid B. Kok mevrouw mr. C. Melieste van GroenLinks hebben toegeroepen dat zij een “Janmaatfiguur” was. De vergadering werd geleid door SGP-wethouder A.C. Kok.

Tijdens het debat toonde mevrouw Melieste zich fel tegenstander van het sluiten van de kermis op zondag. Dat leidde tot een reactie van een lid van de RPF, Hoek, gezeten op de publieke tribune. Hoek zou Melieste hebben vergeleken met Janmaat, nadat hij volgens zijn zeggen het GroenLinks-raadslid had horen spreken over “terreur van kerkgangers”. (RD, 18 november 1995)

Voor verdere studie:
– Interview door Bart-Jan Spruyt met Janmaat zelf
– Christelijke partijen eens met de rest van de Kamer in veroordeling (!) Janmaat om Elsevier-interview (dat ene beruchte interview, dat door Joost Niemöller uitgebreid wordt geanalyseerd in zijn boek over Janmaat, waarop de auteur concludeert dat de CD-leider ronduit is… genaaid door Arendo Joustra c.s.)