Anders dan U wellicht geneigd bent te denken is politiek conservatisme niet het tegengestelde van progressiviteit. Progressief en conservatief zijn twee zijden van dezelfde medaille.

De wijze waarop we politiek indelen is in assen. Assen zijn in feite lijnen, waarlangs we onze politieke overtuigingen leggen om onszelf te kunnen plaatsen. Ik kom daar nog eens uitgebreider op terug, maar U hebt dit nodig om u te kunnen voorstellen waar dit heen gaat.

Zowel progressivisme als conservatisme gaan er onuitgesproken vanuit dat de mensheid een rechtuit lopende politieke ontwikkeling doormaakt. Dit is geworteld in het vooruitgangsdenken dat de wetenschappelijke vooruitgang heeft geëntameerd, de christelijke gedachte dat we ergens heen op weg zijn, en er ooit een Laatste Oordeel volgt. Ook in het gedachtegoed van Marx zit in zekere zin die zelfde gedachte: we gaan van totale anarchie via feodalisme en diverse andere stadia naar het uiteindelijke socialisme, zoals hij zijn sociale heilsgedachte aan het eind van de geschiedenis benoemde. Zo’n lijn gaat uit van een begin, en in het geval van het christendom, ook van een eindpunt. De weg van het een naar het ander is de lijn (de as zo u wilt) die we volgen. De snelheid waarmee we ons langs die lijn (moeten) bewegen is waar progressieven en conservatieven van mening verschillen.

Progressieven hebben meer haast ontwikkelingen te volvoeren dan conservatieven – dat vindt haar oorsprong in de gedachte aan die Marxiaanse heilsstaat van het socialisme waarheen we op weg zouden zijn. Niet dat we die nog tijdens ons eigen leven zullen realiseren, maar dat we haar in ieder geval binnen handbereik hebben is een wijdverbreid misverstand dat ons gaande houdt. En het zou toch fijn zijn als de volgende generatie nog van ons zou kunnen zeggen hoezeer we aan het bereiken er van hebben bijgedragen.

Als U hier even over nadenkt, beseft u dat progressief en conservatief in feite verschillende zijdes van dezelfde medaille zijn. Men verschilt vooral van mening over het tempo waarin aan ons uiteindelijke heil moet worden gewerkt, en wie zoals de meeste moderne conservatieven een aanhanger van het christendom is, heeft wellicht een ander eindpunt in gedachten dan de meeste progressieven, die vaak van een andere heilsverwachting uitgaan. Maar principieel is er weinig fundamenteel verschil tussen de christelijke en socialistische heilsverwachting – al zal het een op aarde, en het andere in de hemel worden gevonden.

Er zijn meer assen denkbaar die ongeveer dezelfde richting uit zullen gaan naar een heilsmoment in de verre toekomst. En ook die kun je vertalen naar een vergelijkbare manier van denken met progressief en conservatief als bepalend in hoeverre het gaspedaal dient te worden ingetrapt. Een ecologische heilsstaat is niet strijdig met de heilsleer van zowel christendom als socialisme, hetgeen wordt geïllustreerd door de mensen die vaak geneigd zijn politiek te kiezen voor Groene dan wel Dierenpartijen. En ook daarin kun je dus verschillen over de wenselijkheid van het tempo.

Is er dan niets wat een andere benadering heeft die niet leidt tot diezelfde heilsgedachte aan het eind van de geschiedenis? Die is er, maar in de westerse cultuur is die niet erg populair. De historicus Toynbee kwam na de Tweede Wereldoorlog met zijn theorie van de cyclische geschiedenis, maar doordat hij teveel probeerde dat in exacte cycli vast te pinnen werd het een warboel en raakte het idee in diskrediet.

Dat betekent echter niet dat het idee an sich zo slecht is. Niet voor niets worden de ideeën van Toynbee vooral in Japan en andere Aziatische landen nog steeds met interesse bestudeerd. In Aziatische culturen is de gedachte dat de geschiedenis zich in cyclische banen beweegt veel meer geworteld dan in het moderne westen. Niet geheel onlogisch: veel Aziatische culturen beleefden de afgelopen duizenden jaren diverse herkenbare cycli, terwijl de wetenschappelijke ontwikkeling maar langzaam ging. Zodat men nauwelijks besefte hoezeer het leven van een generatie kon verschillen van dat een aantal generaties eerder. Ook de geringe belangstelling voor gebieden buiten het eigen leefgebied droeg daar aan bij.

Cyclisch denken is de logische tegenpool van progressief/conservatief denken. Voor wie het moeilijk vindt te kiezen, overweeg eens de figuur van de spiraal. Want er zijn zowel aanwijsbare ontwikkelingen die door vooruitgang worden bepaald, als ontwikkelingen die door een ‘herhaling van de geschiedenis’ worden geregeerd. De eerste vooral op natuurwetenschappelijk gebied, de laatste meer op sociaalpolitiek terrein.