Is waterstof terecht een droomvervanger van aardgas? De regering lijkt dat te denken, maar een belangrijke reden is dat het bestaande infrastructuur nodig heeft.

Maar hoe objectief is dat als reden, en valt het wel te objectiveren?

De regering gokt met miljarden. Een blinde gok, want verstand heeft ze er niet van. Het vervangen van aardgas in het dagelijks gebruik blijkt zo goed als onmogelijk:

Over waterstof in die leidingen zou ik terughoudend zijn. Niet in mijn huis.

— Fysicus (@Infocadl2015) February 22, 2020

Using hydrogen to replace natural gas as a green alternative in boilers is “pretty much impossible”, a minister has admitted, despite the Government planning major trials over the coming decade.
The Government’s plan currently targets the production of 5GW capacity by 2030, which it hopes to use for industry, transport and potentially home heating.
A village will be selected to trial hydrogen in its pipes as a heating alternative by 2025. This will involve the conversion of the local grid and the replacement of devices such as boilers, meters and hobs. A town-scale trial is planned by 2030.

Daar gaat iets niet goed:

Zelfs Gasunie, met veel belangen in die nieuwe waterstofeconomie, maakt zich zorgen. Het staatsbedrijf waarschuwt dat de Tweede Kamer niet goed heeft meegedacht over voorwaarden voor die miljarden. De overheid dreigt zo mee te betalen aan nieuwe monopolieposities van het bedrijfsleven, zegt Ulco Vermeulen, lid van de Raad van Bestuur van Gasunie.

En ook:

De vraag is of de productie van waterstof in Nederland ooit rendabel kan worden; of de gehele industrie het wel wil gaan afnemen; en of de overheid niet onbedoeld meewerkt aan nieuwe monopolieposities van bedrijven als Shell. Toch is er over dit soort fundamentele vragen die bij de betrokkenen leven nog nooit een politiek debat gevoerd in de Tweede Kamer.

Tevens deugt de manier waarop dit wordt voorbereid niet:

Hoogleraar staatsrecht Paul Bovend’Eert noemt dit in Nieuwsuur een voorbeeld van ‘de oude bestuurscultuur’: “Je ziet dat er allerlei plannen worden ontwikkeld. En dat het parlement zolang die plannen niet definitief zijn, eigenlijk buitenspel staat.”

Daaruit volgt:

Doordat er vooraf niet over voorwaarden, maatschappelijke kosten-baten en concrete doelstellingen is gesproken, is de waterstofeconomie daarmee een politieke gok met miljarden. “Dit is een sprong in het duister”, zegt hij. “Je hebt nog geen concrete plannen, je weet niet wat precies de doelstellingen zijn. Geen goed beeld van de financiële gevolgen. En dat is riskant.”

Essentie va het verhaal is dat je op groene wijze waterstof maakt. Dat kun je doen door water te ontleden in de samenstellende elementen waterstof en zuurstof. Aangezien er tijdens die processen ook warmte wordt geproduceerd, is het resultaat altijd wat minder dan wat je er netto aan elektrische energie in stopte.

Groene waterstof is een duurzame vervanger voor aardgas, die met elektriciteit zonder CO₂-uitstoot gewonnen kan worden uit water. Gebruik je hiervoor enkel groene stroom, bijvoorbeeld van windmolens, dan is waterstof een honderd procent duurzame brandstof en grondstof voor de industrie.

Dat heeft op korte termijn als consequentie:

Nederland en de EU zetten de komende tien jaar vol in op groene waterstof, zodat in ieder geval de zware, vervuilende industrie klimaatneutraal wordt. Volgens de Europese Commissie is er alleen al tot 2030 tussen de 240 en 380 miljard euro aan investeringen nodig om tot de gewenste 40 gigawatt aan waterstof te komen. De EU is daarvoor al potjes van subsidie en leningen gereed aan het maken, zoals het Europese herstelfonds. Ter vergelijking: het Nederlandse kabinet wil in 2030 drie tot vier gigawatt aan waterstoffabrieken hebben, wat dus overeenkomt met enkele tientallen miljarden aan investeringen.

Op langere termijn wordt de hele Waddenzee vol geplempt met windmolens:

Het grootste waterstofproject dat nu wordt voorbereid is van het consortium NortH2 in Groningen. NortH2 springt in op de wens om van Nederland een waterstofeconomie te maken, en denkt groot. Het wil duizenden windmolens boven de Waddeneilanden plaatsen en de grootste waterstoffabriek van Noordwest Europa bouwen in Eemshaven. Uiteindelijk moet dan de waterstof via omgebouwde gasleidingen van Gasunie vanuit Groningen naar de rest van Nederland en Europa stromen.

Dat zou neerkomen op:

De hoeveelheid windenergie die voor NorthH2 nodig is, zal volgens Vermeulen van Gasunie al snel oplopen: “Na vier gigawatt in 2030 willen we het laten doorgroeien naar tien gigawatt. En als je naar 2050 kijkt, dan heb je waarschijnlijk al over tientallen gigawatts op de Noordzee.”
Tientallen gigawatts in 2050, dat komt neer op meer dan de helft van alle potentieel voor Nederland beschikbare windenergie op zee. Het gaat om vele tientallen miljarden euro’s aan investeringen van zowel het bedrijfsleven als de overheid. Maar wie welk deel daarvan voor zijn rekening neemt, is nog volstrekt onduidelijk.

De politiek heeft vooral de hoop een gans met gouden eieren te creëren:

In het consortium NortH2 zit de overheid met staatsbedrijf Gasunie en het lokale overheidsbedrijf Groningen Seaports. Het bedrijfsleven zit in het consortium met drie energiereuzen: naast het Nederlandse Shell doen het Noorse Equinor en het Duitse RWE mee. NortH2 moet Groningen van aardgasleverancier transformeren in een waterstofleverancier, in de waterstofvallei van Europa.
Met die ambitie speelt NortH2 in op de wensen van zowel de Kamer als het kabinet. De Tweede Kamer gaat tot nu toe volledig mee in de hoop en verwachtingen van het kabinet over waterstof en spoort zelfs aan tot haast.

Maar in de Kamer lijkt men vooral te denken dat het goudschip elk moment kan binnenlopen:

Projecten als NortH2 zijn te groot voor de overheid om zelf te doen, en te duur voor het bedrijfsleven om zonder steun van de overheid te doen, daarover bestaat grote overeenstemming. Maar die samenwerking levert wel spanningen op. Het huishoudboekje van staatsbedrijf Gasunie wordt uiteindelijk gecontroleerd door de overheid, door het kabinet en het parlement. Maar in de Tweede Kamer, is het hele project NortH2 nog nooit besproken.

Daarbij loopt de Kamer het risico te zijner tijd achter de feiten aan te zullen lopen:

Terwijl de vraag wie het uiteindelijk in de waterstofeconomie voor het zeggen moet krijgen in de Kamer nog onbesproken blijft, laat Shell daar geen enkel misverstand over bestaan. Op zijn website over waterstof schrijft het bedrijf: “Shell wil de leidende partij zijn die deze energievormen aanbiedt aan haar klanten.”

Maar een debat in de Kamer betekent verantwoordelijkheid. En daar is de Nederlandse politiek doorgaans niet zo happig op.

Ulco Vermeulen van Gasunie bevestigt dat het een reëel risico is dat de overheid mee gaat betalen aan een monopolie voor bedrijven zoals Shell, als het politieke debat daarover niet gevoerd wordt en als er geen juiste voorwaarden worden gesteld. Volgens hoogleraar Bovend’Eert heeft de overheid in dit dossier tot nu toe te weinig oog gehad voor het algemeen belang: “Kijk, het gaat niet om de toekomst van Shell, het gaat om de toekomst van Nederland. Het gaat om publieke belangen. En die publieke belangen moeten behartigd worden in het parlement.”

De bereidheid tot investeren was het probleem niet. Dat is het in Nederland vrijwel nooit; er schijnt altijd geld genoeg te zijn.

Het investeringsbesluit is onbetwist, een grote Kamermeerderheid van links tot rechts is het ermee eens. Het klinkt ook logisch: Gasunie heeft de leidingen al liggen, en omdat die leidingen midden vorige eeuw voor alle zekerheid dubbel zijn aangelegd, is het relatief eenvoudig een waterstofnetwerk aan te leggen terwijl tegelijkertijd ook nog aardgas getransporteerd kan worden.
Ondanks die vanzelfsprekendheid adviseerde Gasunie het ministerie al meer dan een jaar geleden om een goede kosten-batenanalyse te maken, ook voor de backbone. Maar dat is nooit gebeurd. “Nee, die ligt er zeker nog niet”, zegt Vermeulen. “We zijn nu anderhalf jaar bezig met NorthH2 – ik maak het nu even iets groter dan de backbone alleen. Als we in die stap willen gaan geloven in Nederland, moet er uiteindelijk voor het land een goede kosten-batenanalyse liggen. Die is er nu nog niet vanuit het kabinet.”

Het kabinet heeft een omweggetje gebruikt, waarmee alle eventuele criticasters de mond lijkt gesnoerd.

Wat er wel ligt is een rapport, ‘Hyway27‘, op basis waarvan het kabinet heeft besloten om de anderhalf miljard vrij te maken. Daarmee lijkt het een goed doordacht en kritisch afgewogen besluit. Maar het is de slager die zijn eigen vlees keurt, want de projectleider van Hyway27 is een manager bij Gasunie die binnen het staatsbedrijf ‘projectleider Waterstof’ is. “Hier zie je dat er sprake is van eenzijdige voorlichting en ook niet van onafhankelijk onderzoek”, zegt hoogleraar Bovend’Eert . “Ja, dat moet niet kunnen.”

Het kabinet lijkt te denken dat er toch geen debat over nodig is, aangezien er geen goed alternatief mogelijk is:

Terwijl het kabinet de backbone vooral als een vanzelfsprekende oplossing presenteert, erkent Gasunie desgevraagd wel degelijk mogelijke risico’s. Dat blijkt uit de onderliggende cijfers en bedragen die er naast de anderhalf miljard als risicogeld begroot worden.
Naast de toezegging van anderhalf miljard, reserveert het kabinet nu ook alvast 750 miljoen extra voor eventuele tegenvallers. Ter verduidelijking daarvan schreef Gasunie eerder in een mail aan Nieuwsuur al dat het “niet gegarandeerd is dat de ontwikkeling van gebruik van waterstof (vraag en aanbod) in lijn zal zijn met de ontwikkeling van het transportnetwerk”.

Veel is nog duister:

Hieruit blijkt dat, ondanks de mooie vergezichten van Rutte en de koning, nog helemaal niets zeker is als het om de toekomst van waterstof gaat. Zelfs niet of het zal lukken om genoeg waterstof te produceren, en of er wel voldoende vraag naar zal zijn vanuit de industrie.

En zoals ik hier boven al constateerde:

Het laat ook zien dat de realisatie van de hele waterstofeconomie veel meer is dan een vergezicht, het lijkt al een voldongen feit. De investering van anderhalf miljard euro in de gasleidingen heeft namelijk alleen zin als ook alle stappen daarna gezet worden.

Formeel worden alle investeringen gedaan in de Gasunie, maar dat klopt niet:

Volgens het kabinet is de backbone en de financiering daarvan overigens geen onderdeel van het project NortH2, maar een investering in Gasunie. Maar Gasunie zelf bevestigt dat die backbone wel degelijk onlosmakelijk verbonden is aan NortH2. “Dat is ook onderdeel natuurlijk voor het totale pakket voor NortH2”, zegt Vermeulen. “Natuurlijk, met die leidingen kunnen we meer dingen doen, maar het is een onderdeel daarvan.”

De plannen zijn groter dan Nederland over te laten op waterstof gaan alleen:

Dat blijkt ook uit de Wob-stukken, want Shell en Gasunie lobbyen uit naam van NortH2 bij het ministerie ook voor de realisatie van de Nederlandse backbone. Te lezen is dat ze die willen laten lopen langs alle Nederlandse industrie-clusters, maar ook richting Antwerpen en het Duitse Ruhrgebied.

Maar wil Nederland er in zitten als onderneming, of gaat het er om de zaak te faciliteren ten behoeve van de bevolking? Die vraag is met de deelname van de Gasunie het meest actueel op dit moment, zonder dat het parlement er over schijnt te hebben nagedacht.