Vuurwapengeweld in de VS houdt ons onevenredig bezig, omdat we wapenbezit eng vinden. Wat maakt ons er zo onrustig over?

Regelmatig bereikt ons het nieuws van alweer een nieuwe schoolshooting of ander schietincident, gericht op tamelijk willekeurige burgers, in de VS. Net als de Democratische Partij wijten de Nederlandse media dat steevast aan de vrije verkoop en daarmee verbonden massale aanwezigheid van vuurwapens in de VS, zodat na elk incident de roep om een verbod op of inperking van vuurwapens klinkt. Maar dat miskent een zekere historisch ontwikkelde cultuur en ideologie met betrekking tot de verhouding burger-overheid in de VS die het min of meer ‘principieel’ (en grondwettelijk) onmogelijk maakt vuurwapens te verbieden: het is aldus niet alleen de invloedrijke wapenlobby maar ook een typisch Amerikaanse ideologie die een verbod op het bezit van vuurwapens nog lange tijd zal blijven blokkeren.

De VS als Wilde Westen en de democratische revolutie
Het is een verleidelijk maar toch ook waarachtig cliché: de VS is het land van de ‘cowboys’ die als moderne ridders door het verdorde landschap dolen en persoonlijk het goede belichamen in een nog niet door een Staat geordende en gecontroleerde samenleving (het ‘Wilde Westen’). Niet alleen is de cowboy in zijn vele varianten cultureel nog springlevend in de VS, gelet op zijn dominantie in bijna alle Hollywoodfilms en –comics, maar hij is ook een uiting van het fundamentele wantrouwen van vele (rechtse) Amerikanen tegen de Staat. De deugd van de cowboy die vrouw en kinderen beschermt met zijn vuurwapen tegen bandieten is in de VS een grondrecht geworden die de VS als natie mede definieert: als je wordt aangevallen dan hoef je niet op de politie te wachten (die uiteraard meestal toch te laat komt) maar dan heb je het recht om jezelf en je bezit te verdedigen (en om dat effectief te kunnen doen heb je een vuurwapen nodig).

De conservatieve Amerikanen geloven in Locke’s liberale grondrechten van recht op leven, eigendom en vrijheid en achten elke overheidsbemoeienis een aantasting van die onvervreemdbare rechten. Niet alleen maakt hen dat bv. fel tegen belastingheffing (dat immers in wezen gewoon diefstal van eigendom is) maar ook fel tegen de ontwapening van de burger die daardoor weerloos wordt bij een aanval op zijn leven of eigendom. Uiteindelijk vereist een democratie als zodanig de bewapening van de burger want echte macht is afdwingbaar en wat heb je aan inspraak als je geen (afdwingbare) macht hebt? Conservatieve Amerikanen organiseren dan ook grote bewapende burgermilities die het kunnen opnemen tegen de Amerikaanse Staat als dat nodig is.

Europa als Hobbes’ Leviathan
Van belang voor begrip van de Amerikaanse situatie is aldus de wetenschap dat de VS is gegrondvest op een democratische revolutie, gebaseerd op een protestants geloof in de gelijkheid van alle mensen, die de macht – en dus ook de wapens! – aan de burger toekent. Europa is daarentegen altijd een sterk hiërarchische gemeenschap geweest zoals belichaamd door de macht van de koningshuizen en de kerk. De teloorgang van de adel en de kerk, zoals pas effectief gerealiseerd door de Eerste Wereldoorlog, is er dan ook niet vervangen door een Amerikaans liberalisme dat de macht aan de burger geeft maar door de moderne Staat die de bevolking representeert maar zelf alle macht behoudt en in die zin niet waarlijk democratisch is (zo ook noemt bijvoorbeeld Boekestijn ons systeem niet ten onrechte een ‘electieve aristocratie’ in plaats van een democratie): de Europeaan kent in feite geen samenleving zonder ‘boven-ons-gestelden’ en kan zich dat ook niet eens voorstellen en neemt daarom genoegen met één keer in de vier jaren stemmen als enige politieke machtsuitoefening in zijn leven. Diezelfde volksvertegenwoordigers hebben de Europese bevolking begin 20ste eeuw ontwapend, in Nederland uit angst voor een socialistische revolutie, om zodoende de bevolking letterlijk machteloos te maken en zelf alle macht naar zich toe te kunnen trekken. De Europese regeringen zijn weliswaar democratisch gekozen, maar à la Hobbes’ Leviathan heeft de bevolking daarmee haar macht aan die regeringen afgestaan.

Het Amerikaanse systeem vs. het Europese systeem
Op deze wijze staan de Amerikaanse en Europese visie recht tegenover elkaar: in de VS behoudt elke burger (bij wijze van zijn fundamenteel democratisch recht) zijn macht en vrijheid, en dus zijn vuurwapen, en in Europa heeft de burger zijn macht en vrijheid, inclusief zijn vuurwapen, (en een groot deel van zijn eigendom door middel van de belastingverplichting) aan de Staat moeten afstaan. Als zodanig heb ik uiteraard vooral de Amerikaanse situatie verdedigd (hetgeen ik nodig acht omdat ik de indruk heb dat de Nederlandse media en dus ook de bevolking echt niet begrijpen waarom de VS geen wapenverbod kennen of instellen), maar het nadeel is evident: de VS blijven zo een beetje in het ‘Wilde Westen’ hangen met veel slachtoffers van vuurwapengeweld (een beetje als Hobbes’ natuurtoestand). Beide ideologieën hebben zo hun voor- en nadelen. Overigens, de grotere vrijheid en macht van de Amerikaanse burger impliceert volgens dezelfde ideologie ook een grotere verantwoordelijkheid: dit verklaart de in onze ogen extreem hoge straffen voor misdadigers in de VS. Omgekeerd heeft Europa met de ontwapening van de burger ook diens verantwoordelijkheid min of meer ontnomen en beoogt het strafrecht in hogere mate resocialisatie dan straf. Het Amerikaanse systeem behandelt de burger meer als vrij, verantwoordelijk persoon (gericht op straf achteraf bij wetsovertreding) en het Europese systeem behandelt de burger meer als het te disciplineren object met een alomtegenwoordigheid van de politie (gericht op voorkomen en controle), waar Foucault over schreef.

Criminaliteit en de drugsoorlog
Toch is ook op dat vermeende nadeel van veel vuurwapengeweld als gevolg van vrij wapenbezit nog veel af te dingen: je zou het bijna over het hoofd zien omdat de media-aandacht slechts naar schoolshootings e.d. uitgaat, maar de grootste oorzaak van het geweld in de VS – dat nauwelijks onderdoet voor menig land in oorlog – is de drugsoorlog die er woedt als gevolg van het wettelijke verbod op drugs die net als bij de ‘drooglegging’ in de jaren ’20 de maffia en de bijbehorende gangstercultuur groot maakte (waarbij de Amerikaanse Staat in de jaren ’80 zelf een ‘war on drugs’ afkondigde). Voor een drugsoorlog geldt hetzelfde als voor elke andere oorlog: er zal worden geschoten en er zullen (veel) slachtoffers vallen. Wel of geen vuurwapenverbod blijkt hierop weinig effect te hebben: zo hebben de VS veel gangsters van Midden-Amerikaanse afkomst uitgezet naar hun land van herkomst met als gevolg dat landen als El Salvador nu zelf kampen met een drugsoorlog en extreem veel vuurwapengeweld, terwijl die landen veel strengere vuurwapenwetten kennen dan de VS.

Mexico is een land dat inmiddels fundamenteel wordt ontwricht door een drugsoorlog en daaraan gerelateerd vuurwapengeweld. En inmiddels raakt ook Nederland zelf gewend aan drugsbendegerelateerd vuurwapengeweld, ondanks het verbod op vuurwapens in Nederland. Zolang drugs niet worden gelegaliseerd, zal een verbod op vuurwapens dan ook in de VS of elders niet tot veel minder vuurwapengeweld leiden. Ook qua criminaliteit in het algemeen kunnen veel wetenschappelijke onderzoeken geen correlatie vinden tussen misdaad en geweld enerzijds en vuurwapenregulatie anderzijds: mensen die kwaad willen komen toch wel aan vuurwapens, ongeacht de wetgeving daarover. Daarbij lijkt vrij wapenbezit twee tegengestelde effecten te hebben die elkaar zo grotendeels blijken te compenseren: aan de ene kant leidt vrij wapenbezit ertoe dat mensen vaker naar wapens grijpen maar aan de andere kant wordt er tegelijkertijd minder vaak naar wapens gegrepen omdat de ander ook een vuurwapen kan hebben (het recht op zelfverdediging heeft ook een afschrikwekkende werking op misdadigers).

De schoolshootings
Dan nog een woord over de ‘schoolshootings’ en vergelijkbare massamoorden op willekeurige passanten, collega’s of medestudenten. Geheel anders dan bij de drugsoorlog en ander ‘gewone’ criminaliteit, gaat het hier om een geheel ander type dader en motief. De dader is veelal een gefrustreerde eenling zonder strafblad die uit woede op de samenleving die hem pijn heeft gedaan besluit uit wraak anderen pijn te doen. Daarbij speelt ook de behoefte iemand te zijn en respect af te dwingen: omdat hij een ‘nobody’ is die door iedereen wordt genegeerd of uitgelachen, is het onder schot houden en vermoorden van anderen (liefst zijn collega’s of medestudenten die hem hebben genegeerd en geminacht) zijn enige manier om – al is het maar heel even – gezien te worden, respect uit angst te krijgen en macht uit te oefenen. Dit fenomeen lijkt typisch voor sterk individualistische samenlevingen, omdat in die samenlevingen het individu er ‘alleen’ voor staat en de stempel van ‘loser’ krijgt als hij weinig succesvol in het leven is: de VS kent dan hooguit meer van dergelijke individuen omdat de VS de kampioen van het individualisme zijn.

Het is als het ware de keerzijde van ‘The American Dream’: het individualisme maakt dat iedereen succesvol kan worden, maar het niet verwerven van succes is dan een hoogst persoonlijk falen hetgeen het leven ondraaglijk kan maken en de woede daarover op de samenleving, die je onverschillig liet zitten, laat richten. Daarbij stimuleert die sterk individualistische cultuur ook het grijpen naar wapens omdat het individu er voor zichzelf moet opkomen. En waarschijnlijk leidt ten slotte ook het vrije wapenbezit dergelijke personen makkelijker tot de massamoord, al toont Europa aan dat strengere wapenwetten dergelijke incidenten bepaald niet kan voorkomen (omdat als je werkelijk een massamoord wilt plegen je in die voorbereidingshandelingen ook wel aan een vuurwapen kunt komen): zie bv. de schoolshootings in Duitsland (2002), Finland (2007 en 2008) en de schietpartij in een winkelcentrum in Alphen aan de Rijn (2011). Vanwege de combinatie van al deze factoren kennen de VS relatief erg veel dergelijke schietpartijen (en Finland is ook ‘Amerikaans’ in de zin dat het vrij wapenbezit kent), maar niet geheel onterecht wijzen tegenstanders van een wapenverbod er ook op dat al deze moordenaars zo veel mensen hebben kunnen vermoorden omdat de anderen geen wapens droegen en zich dus niet konden verdedigen.

Conclusie
Al met al blijkt gun control hooguit een beperkt effect te hebben op de omvang van vuurwapengeweld en hebben andere factoren – van een ‘war on drugs’ tot het Amerikaanse individualisme – een groter effect. Zelfs indien het Amerikaanse systeem (veel) meer vuurwapengeweld oplevert, kan dat systeem worden verdedigd op democratische en liberaal-conservatieve gronden. Uiteindelijk is de positie of je voor of tegen vrij wapenbezit bent een zuiver cultureel-ideologische zaak.

---

Dit essay verscheen eerder op Geband van Joop