Mensen ondervinden de vormende werking van het beroep dat zij uitoefenen.

Beroepsdeformatie heeft een negatieve betekenis en het positieve of neutrale equivalent “beroepsformatie” bestaat eigenlijk niet. Dat woord betekent heel iets anders. Toch bestaat het verschijnsel wel en er zou een woord voor moeten zijn, maar dat is er niet. Het verschijnsel is van cultureel biologische aard en vindt zijn oorsprong in een natuurlijke neiging tot imitatie en een groot deel gemeenschappelijke ervaring. Het doet zich bijvoorbeeld ook wel voor tussen getrouwde mensen en zelfs tussen mensen en hun huisdieren.

Het feit dat beoefenaren van hetzelfde beroep uiterlijkheden of gedragskenmerken delen, zelfs zo dat zij herkenbaar zijn voor anderen ook wanneer men ze buiten de context van hun beroepsuitoefening tegen komt, ligt niet alleen aan de vormende kracht van het werk Dat komt ook doordat bepaalde beroepen een preselectie kennen. Als het beroep hele specifieke eigenschappen vraagt zullen alleen degenen die over die eigenschappen beschikken worden toegelaten of zich op de langere duur in het beroep kunnen handhaven. Soms ligt dat erg voor de hand: Beroepsatleten zullen zich onderscheiden van andere mensen zowel door een grotere atletische aanleg als door een beter lijf. Het eerste is selectie, maar het tweede niet. Niemand verbaast zich erg dat jockeys of andere beroepsatleten herkenbaar zijn, maar waarom is dat ook zo met advocaten en artsen of met leraren en politici?

Ik heb mij altijd verbeeld mijn eigen beroepsgenoten te kunnen herkennen, ook als ik ze in het buitenland tegenkwam. Ik had jaren geleden een bespreking met een bevriende advocaat in St. Heliers op Jersey en liep van mijn hotel door het stadje naar zijn kantoor. Ik kwam tijdens die wandeling van niet meer dan tien minuten veertig of vijftig mensen tegen die ik voor advocaten hield. Ik vertelde dat wat teleurgesteld in mijn vermeende vermogen om advocaten te herkennen aan mijn Britse confrère. Vijftig advocaten was meer dan de hele balie op het eiland en ik moest me dus wel vergist hebben. Hij keek op zijn horloge en zei over tien minuten begint het jaarlijkse congres van de Britse Law Society. Toevallig werd het dat jaar op Jersey georganiseerd.

Wat het nu precies is dat advocaten herkenbaar maakt en ze onderscheidt van notarissen en accountants? Ik zou het niet met zekerheid durven te zeggen maar een paar elementen kan ik er wel uit halen. Advocaten zien er gemiddeld jonger en actiever uit dan mensen met andere beroepen van dezelfde leeftijd. Dat geldt ook voor andere academische beroepen en het is bijvoorbeeld nog extremer zo voor fysici. Advocaten zijn gemiddeld zelfverzekerder en gaan ook vaak beter gekapt en gekleed dan andere vrije beroepsbeoefenaren.

De advocatuur en met name de grote advocatenkantoren trekken mensen aan die over geld en een goede afkomst beschikken en dat zou een deel van de gesignaleerde kenmerken kunnen verklaren. Niet allemaal toch, want advocaten die uit een andere omgeving in de advocatuur zijn terechtgekomen zijn vaak net zo goed als beroepsgenoten herkenbaar. Ik denk dat dit samen hangt met het sterke selectieproces dat vanouds in de advocatuur plaats vond. Men had daar altijd een uitgesproken voorkeur voor our kind of people en wie van elders kwam moest liever niet teveel afwijken qua uiterlijk en manier van doen. Het feit dat de eigen soort al generaties lang competente advocaten had opgeleverd hielp om dit systeem in stand te houden. Ook het feit misschien dat rechters graag naar dit type advocaat luisteren. Zou dat niet zo zijn geweest dan hadden nieuwe kantoren samengesteld uit advocaten van een heel andere soort al lang de oude kantoren verdrongen, want zo werkt de markt.

Een beroep dat ook een specifiek en herkenbaar mensentype oplevert is het beroep van politicus. De gemiddelde politicus is een charmant soort mens die over uitstekende communicatieve gaven beschikt en zelden iemand per ongeluk op de tenen zal gaan staan. Hij is ambitieus en meer dan gemiddeld intelligent, wel vlug van begrip, maar geen diepgraver. Hij heeft niet vaak uitgesproken opinies die afwijken van wat in zijn kringen gebruikelijk is en een wat afstandelijke relatie tot de waarheid. Dit wil zeggen dat hij wel bewondering voor de waarheid heeft maar het niet altijd als praktisch ervaart om er mee voor de dag te komen.

Deze eigenschappen zijn een gevolg van het selectieproces dat op politici wordt toegepast en dat zij op zich zelf toepassen. Politici moeten periodiek worden herkozen en daarvoor door hun partij op een kieslijst worden geplaatst. Daarvoor is het nodig dat zij aantrekkelijk zijn voor de kiezers en ook verder aanvaardbaar voor degenen die beslissen over het plaatsen op de kieslijst.

De mening die de media over de betrokkene verkondigen is daarbij van invloed. Meestal zijn er aanzienlijk meer gegadigden dan er plaatsen op de kieslijst zijn. Dit alles bij elkaar vormt een zeef waar de politici door moeten en wat er doorheen komt heeft de kenmerken die horen bij het beroep. Die wordt vervolgens voltooid door de invloed die het te verrichten werk heeft op de betrokkene.

Zo denk ik dat het ongeveer zit met de herkenbaarheid van sommige beroepen: het zijn de beroepen waarbinnen het selectieproces tamelijk sterk is. Zo’n beroep werkt dan als een zeef. Daarnaast heeft de opleiding en uitoefening van het beroep een vormende werking die een stempel drukt. Tezamen maakt dat de arts en de advocaat en de accountant tot een herkenbaar wezen en persoonlijk vind ik dat aardig.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp