De chaos die gisteren uitbrak in Utrecht over wie de leidende instantie was bij de aanslag van Gökman Tanis had fakenieuws tot gevolg.

Welbeschouwd moet het een nogal pijnlijk moment zijn geweest toen op een bepaald moment eigen tweets werden afgegeven dat de mededelingen van de politie in Utrecht leidend waren voor de officiële bekendmakingen over de aanslag. Tot vanmorgen aan toe (rechts).

Dit toont de gebrekkige organisatie en discipline bij diverse er bij betrokken instanties, en de drang zichzelf te manifesteren. Geen onbelangrijke factor als het gaat om het creëren van fakenieuws. Het laat ook zien dat fakenieuws niet automatisch hetzelfde is als nepnieuws, hoewel veel instanties ze wel door elkaar heen produceren. Dit gegeven alleen al maakt het vrijwel ondoenlijk er ooit sluitende regels voor op te stellen.

Iets dat minister Ollongren zeer betreuren zal, maar het is een feit dat je veel ellende voorkomen zult door hieraan tijdig aandacht te schenken. Een fraai voorbeeld van wat je beslist wel moet karakteriseren is een bericht over haar eigen beleidsvoornemens met betrekking tot de klimaathoax en het doorvoeren van maatregelen die draagvlak moeten hebben onder de bevolking. Dit bericht illustreert – wellicht ten overvloede – de spanning die vaak ontstaat tussen de ideologische aanpak en goede bedoelingen, en de realiteit van wat men daar al voor maatregelen voor klaar heeft. Kort in één alinea samengeperst kwam het gerenommeerde ambtenarenmededelingenblad Binnenlands Bestuur (BB) met deze omschrijving van wat de minister zinnens is:

Minister Ollongren bindt decentrale overheden op het hart om bij de opgave om Nederland klimaatneutraal te maken vooral te zoeken naar draagvlak onder burgers. Maar ze moeten daarbij wel vaart maken. ‘Als gemeenten en provincies in conservatisme blijven steken, dan moet het rijk positie bepalen’

Nog korter kun je dit vertalen als: Zoek naar draagvlak onder de burgers, maar we gaan onder alle omstandigheden door met het voorgenomen beleid. Een excuus bestond er niet voor, want het was een neerslag van wat de minister weloverwogen (mogen we hopen?) had opgesteld alvorens dit uit te spreken.

Dat zei de minister vandaag in de Planologielezing op de Rijksuniversiteit Groningen. Voor een gehoor van planologiestudenten beschreef ze de opgave die nodig is om Nederland in 2050 energieneutraal te krijgen. Er staan in Nederland nu 2500 windturbines. Om aan de huidige energievraag te voldoen is er een veelvoud daarvan nodig.

De aanleiding was een bericht in de Volkskrant, dat veel lagere overheden niet staan te springen om het klimaatbeleid uit te voeren. Derhalve is dit verhaal niet alleen nepnieuws in de presentatie, maar ook nog eens uitgesproken dictatoriaal. Dat is iets wat we vaker zien bij overheidsbeleid, zeker als het de betrokken beleidsmakers er om te doen is tegelijkertijd een monument voor zichzelf op te richten. En dat komt vaker voor dan media denken. Want dan kun je wel zeggen dat je hierin niet belanden wilt, maar gezegd is het dreigement (onmiskenbaar hier) dan toch maar alvast:

Maar als gemeenten en provincies daar te lang mee wachten, dan lopen ze het risico dat het rijk ingrijpt. ‘Als gemeenten en provincies in conservatisme blijven steken, dan moet het rijk positie bepalen, en dan kom je terug in de situatie dat de rijksoverheid dingen moet gaan opleggen. Dat het Rijk locaties voor windmolenparken gaat aanwijzen.’

Waar de overheid eens wat meer aandacht aan dient te schenken is het principe dat hierachter schuil gaat. Ik heb er al een paar genoemd, maar hier vindt u er meer. Het meeste fakenieuws ontstaat op het niveau van de landelijke overheid (dit schema betreft de USA, maar dat maakt geen principieel verschil), en dat filtert èn vermenigvuldigt zich vervolgens terwijl het haar weg naar beneden zoekt. Beneden het geheel (hieronder) is het de burgerij op wie het fakenieuws uiteindelijk wordt losgelaten.

Wie nog eens nadenkt over het stukje uit BB dat ik aanhaalde, zal zich realiseren dat uit dit schema zelfs nog een laag uit weggelaten is: die van lagere overheden die de oekazes van hogere niveaus verwerken en naar eigen behoeften aanpassen.

Volgens het simpele wereldbeeld dat minister Ollongren uitdraagt ontstaat het fakenieuws tussen de onderste twee schijven in het schema hierboven. Dat kan best. Maar dat de wortels van het meeste fakenieuws een oorsprong vinden op een hoger niveau – door onduidelijke, foute of bewust misleidende berichtgeving – mag niemand uit het oog verliezen.