Tot de meest saaie schilderijen behoren ongetwijfeld de zogeheten schuttersstukken, groepsportretten van vrijwel eender geklede blanke mannen. Handboogschutters, voetboogschutters, lansiers en musketiers. In de Hermitage hangen ruim dertig van deze groepsportretten en zelden zag ik zoiets boeiends.

Het mooie aan die schutters, op sommige schilderijen waren ook vrouwen prominent afgebeeld, was dat het burgers waren. Weliswaar behoorden zij vaak tot de stedelijke elite – niet alle gildes en verenigingen stonden even hoog in aanzien – maar die elite was niet monolithisch of ondoordringbaar. Ook buitenstaanders, kinderen van vreemdelingen, konden in Amsterdam op de maatschappelijke ladder klimmen.

Hollanders van de Gouden Eeuw is een permanente tentoonstelling in het Amsterdamse museum de Hermitage. Nu aansluitend te zien met de tentoonstelling Romanovs en Revolutie, een ideale combinatie. De Romanovs tonen ons namelijk een verkalkte aristocratie die wankel steunde op een enorm proletariaat.

De Hollanders van de Gouden Eeuw laat ‘gewone’ mensen zien. Mannen en vrouwen die evenwaardig aan anderen hun zegje deden, tot verbazing van menig buitenlander die een vergadering van burgers mocht meemaken. Niemand stond boven iemand, het waren argumenten die telden. In een tijd van koningen en despoten was dat ongekend.

Het was geen eeuw van vrede. Handel en geld verdienen waren de drijfveren van de Gouden Eeuw. Daarvoor werd oorlog gevoerd met concurrenten (de Engelsen bijvoorbeeld). Maar handel gedijt ook alleen bij rust en daarvoor moest de orde in de stad worden bewaakt. Dat deden niet alleen de schutters; liefdadigheid stond hoog in het vaandel van de Amsterdamse burgers.

Het stadsproletariaat, zieken en behoeftigen, weduwen en wezen, werd verzorgd opdat het niet aan het morren en muiten sloeg. Medemenselijkheid uit goed begrepen eigenbelang.

Amsterdam telde vele minderheden: katholieken, Joden, Armeniërs. Zij werden binnen de hun opgelegde beperkingen gedoogd. Katholieken moesten zich behelpen met schuilkerken en veel beroepen waren verboden voor Joden. De macht lag bij de protestantse bovenlaag. Vergeleken met het buitenland was Holland echter een toonbeeld van verdraagzaamheid, een land waar naast handel, ook kunst en wetenschap floreerden.

Terloops wordt op deze tentoonstelling aandacht besteed aan de rol van het water in onze geschiedenis. Deels als verwoestende kracht, bijvoorbeeld toen de Diemerdijk doorbrak, anderdeels als belangrijke bron van hoogwaardig voedsel. Maar ook als verkeersaders door het land en als zeeweg naar Afrika, de Oost en de Nieuwe Wereld.

En daar gaat het volgens sommigen wringen. De Gouden Eeuw zo stelt een groeiende groep criticasters, was ook een grauwe eeuw. Zeker voor de bewoners van verre streken die werden bezocht door de Hollandse schepen. De vloten van die keurige Amsterdamse burgers haalden slaven uit Afrika en met bloed betaalde specerijen uit de Oost. Ons verleden is niet zo mooi als het lijkt, vinden de veelal links angehauchte critici.

Deze twee tentoonstellingen zijn ook de moeite waard tegen het licht van de ophef die in Duitsland is ontstaan na uitspraken van AfD (Alternative für Deutschland) voorman Björn Höcke over het Holocaust monument in Berlijn.

Höcke noemde het monument een ‘Denkmal der Schande’ en zei dat schuldbewustzijn alleen geen fundament is voor een gezonde identiteit, ‘sondern nur für (eine) gebrochene’. De Duitse geschiedenis heeft volgens hem voor identiteit zoveel meer te bieden: dichters, filosofen, componisten, uitvinders.

Höcke wil het goud van de Duitse eeuwen tonen en niet alleen de verschrikkelijke misdaden van de vorige eeuw. Linkse critici van de Gouden Eeuw willen juist de schande van die eeuw tonen. Zij willen dat wij stilstaan bij de slavernij, de uitbuiting, het onrecht. Zij bepleiten in feite de oprichting van een Nederlands equivalent van het Denkmal der Schande.

Maar volgens Höcke schep je voor de mensen door die nadruk op schande een ‘gebroken’ identiteit. Dat maakt van de Duitsers een geknakt volk, en volgens Höcke is de integratieproblematiek in Duitsland mede het gevolg van die gebroken identiteit. Höcke wil weer trots zijn op het Duitse verleden. Critici van ons koloniale verleden willen juist meer schaamte in de musea.

Ik moet zeggen dat ik gelouterd het museum verliet. Ik een nazaat van Europeanen die naar een Nederlandse kolonie trokken en daar kinderen kregen bij inheemse vrouwen. Mijn vrouw nazaat van Joden die naar Holland trokken.

Ik moest denken aan een keer, jaren geleden dat ik voor een klas stond waarin maar twee of drie ‘echte’ Nederlanders zaten, de rest had – net als ik – een ‘migratie achtergrond’. Ik vroeg ze of ze zich Nederlander voelden. Dat gaf wat ongemakkelijk geschuifel. ‘Maar hoe voel je dan in het buitenland?’ vroeg ik. Daarop antwoordde de klas collectief, en opgelucht: ‘Amsterdammer natuurlijk!’

Zo kwam ik ook buiten. Wat een stad, wat een land.

---

Hollandse Meesters uit de Hermitage
7 oktober 2017 – 28 mei 2018
Bezoekadres Amstel 51, Amsterdam
Openingstijden Dagelijks 10–17 uur. De kassa sluit om 16.30 uur
Toegang volwassenen € 17,50