Europa heeft veel belangrijke en grote denkers voortgebracht, maar Baruch Spinoza behoort tot de grootsten. Het is jammer dat hij nog te weinig wordt gelezen, betoogt Toon Kasdorp.

Belangrijke denkers kenmerken zich als regel door drie eigenschappen: wat zij zeggen is origineel, er zit samenhang in en het heeft impact op de samenleving, hetzij direct hetzij via de intellectuelen die zelf minder creatief zijn maar wel de publieke opinie bepalen.

Meestal schrijven de denkers daarnaast helder en zijn hun geschriften toegankelijk voor iedereen die de moeite neemt ze te lezen. Maar dat alles geldt jammer genoeg niet voor alle grote geesten. Immanuel Kant bijvoorbeeld was een uitzondering. Die schreef beroerd Duits en is helemaal niet gemakkelijk te volgen in zijn redeneringen. Maar wat hij te zeggen heeft is wel de moeite waard. Zijn invloed is in elk geval groot en blijvend, al heeft bijna niemand hem zelf gelezen.

In het Duitse taalgebied zijn er in de negentiende en twintigste eeuw reeksen natuurwetenschappers van grote kwaliteit geweest, grote geesten zonder wie de moderne wetenschap niet zou bestaan, maar buiten Kant maar weinig schrijvers die de samenleving diepgaand en blijvend hebben beïnvloed.

Karl Marx is een uitzondering. Niet iedereen is overtuigd dat we in hem met een werkelijk grote geest te maken te hebben, maar zijn invloed valt niet te ontkennen. Sigmund Freud en twee andere psychologen, Adler en Jung, waren een tijdlang heel invloedrijk, maar blijken intussen toch meer een hype te zijn geweest dan mensen met een blijvende invloed.

Een groot Duits filosoof, die wel als zodanig door iedereen wordt erkend – die hem gelezen heeft – is Max Weber. Zijn invloed is, merkwaardig genoeg, veel kleiner gebleken dan die van Freud of Marx, en zeker ook veel kleiner dan de grote Angelsaksische en Franse denkers, als Darwin, Adam Smith, David Hume, Montesquieu, de Tocqueville, Jean Jacques Rousseau en anderen. Zijn invloed in het buitenland blijft achter bij gemakkelijker leesbare Duitse filosofen, als Nietsche en Schopenhauer.

Nederland heeft een aantal grote wetenschappers voortgebracht, naar verhouding misschien wel evenveel als Duitsland en één grote filosoof wiens invloed op de moderne samenleving mogelijk belangrijker geweest is dan die van alle anderen uit de verlichting: Benedict Spinoza.

Spinoza wordt weinig meer gelezen, waarschijnlijk omdat zijn belangrijkste werk, de Ethica, zo ontoegankelijk is. Zoals U waarschijnlijk weet, is het postuum gepubliceerd, naar wordt aangenomen omdat Spinoza wist, dat publicatie hem zijn leven had kunnen kosten. Een reden zou ook geweest kunnen zijn dat hij er tot aan zijn dood aan is blijven werken.

Spinoza was niet alleen een filosoof en wetenschapper, maar ook een profeet die een voorbeeldig leven leidde, dus die laatste reden spreekt mij meer aan. De Ethica kan het beste worden gezien als de logische bewijsvoering voor zijn revolutionaire leer die op een veel toegankelijkere manier is opgeschreven in de Tractatus Theologico-Politicus.

Die leer hield, kort samengevat, een verzoening in van geloof en wetenschap en daarnaast een weg waarlangs een wereldsamenleving tot stand zou kunnen komen zonder dat de aanhangers van de verschillende godsdiensten elkaar naar het leven zouden staan. Hij ziet als de kern van de grote monotheïstische godsdiensten de broederschap van alle mensen en de zedenleer die aan de gelovigen wordt opgelegd.

God is daarbij de eenheid van natuur en mensheid, Die op een aantal verschillende manieren, aangepast aan lokale en eigentijdse omstandigheden, in de heilige boeken wordt aangesproken. Dat er verschillen zijn in de vormgeving van godsdiensten hangt samen met de verschillen tussen de mensen tot wie de betrokken profeet zich richt.

Een revival van Spinoza zou kunnen helpen om een samenleving leefbaar te maken waar moslims deel uitmaken naast christenen en humanisten.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp

Eerder verschenen artikelen over Spinoza op Veren of Lood vindt u hier.