Weet u wat een optimist kenmerkt? De hoop op het best denkbare. In schril contrast daarmee gaat de pessimist uit van het minimale resultaat. Welke van beide benaderingen een mens het gelukkigst maakt blijft een open vraag. Vast staat echter, dat de houding van de optimist een ingebakken garantie op teleurstellingen bevat, terwijl een pessimist niet zelden blij verrast zal zijn.

Een dergelijke Yin/Yang-verwevenheid geldt ook voor de begrippen Orde en Chaos (ook wel: Energie & Entropie). Naarmate zaken meer en gedetailleerder georganiseerd worden, neemt de interne chaos toe. Juist chaotische toestanden met weinig regels daarentegen zijn een wonder van helderheid voor de deelnemers aan die toestanden. Weinig regels zorgen voor extreme helderheid van wat is toegestaan, en waar sancties op staan.

Als we bovenstaande gedachten toepassen op de manier waarop de rechtsstaat is georganiseerd, zal u duidelijk worden waar de schoen van veel regelingen in de dagelijkse praktijk wringt. Naarmate regelingen specifieker en gedetailleerder zijn, wordt de kans op conflicten met andere gedetailleerde regelingen groter.

Nu is de essentie van specifieke regelingen, dat de overheid probeert greep te krijgen op bepaalde processen, en door ingrijpen sturend wil optreden. Dit is een algemene waarheid, die reeds lang voordat het begrip ‘maakbare samenleving’ werd geïntroduceerd geldig was. Dat dit in veel gevallen onverwachte gevolgen heeft op andere terreinen, is kenmerkend voor de manier waarop dit proces op hoger niveau effect heeft.

Vaak worden in een democratie als de onze de plaats van de uiteindelijke piketpaaltjes vastgelegd door gerechtelijke uitspraken, die moeten afbakenen waar de geldigheid van de oude regeling zal worden begrensd door nieuwe regelingen die zijn ingesteld om een matigend effect te bereiken. Dat dit voor kleinere zaken onvermijdelijk is lijkt me onontkoombaar, maar uit de aard van het hierboven geschetste zou het beter zijn als veel oude wetgeving, tegelijkertijd met de instelling van nieuwe modificaties, zou worden ingetrokken.

Zou. Want juist doordat er sinds de oprichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813 een lappendeken van wetten, regelingen en dies meer zij is ontstaan, is het intrekken van een wet geen sinecure. Het tornen aan die lappendeken bedreigt de structuur.

De Europese Unie is in dat verband een pronkstuk van ellende, omdat in haar regelgeving zij veelal voort bouwt op de resultaten van allerhande wetgeving van de lidstaten. De gevolgen van allerhande hoogstaande principes, die in de uitspraken van het Europese Hof van Justitie in Straatsburg doorwerken, zijn een ander voorbeeld van een steeds onwerkbaarder worden van de regelgeving. Dat de gemiddelde Europeaan zich er niet mee verbonden voelt, en hoogstens geïrriteerd reageert op de verstoring van zijn leven van alledag, is een demonstratie van de chaos die een gevolg is van te gedetailleerde regelgeving.

Een ander voorbeeld van te gedetailleerde regelgeving zien we terug bij de onderzoeken na een ramp die veel aandacht krijgt. Plotsklaps blijken bedrijven, mensen of instanties zich jarenlang met een Jantje-van-Leiden te hebben afgemaakt van allerhande regelingen (die hen anders het werken onmogelijk hadden gemaakt), en wordt hen daarvoor de rekening gepresenteerd. De selectieve manier van werken die dit tot gevolg heeft (zowel bij overheid als gecontroleerden) demonstreert overtuigend, dat hoe goed ook bedoeld, veel regelingen door de rijkdom aan details en uitzonderingen het doel voorbij schieten. Uiteindelijk is er namelijk altijd iets te vinden waarop tegen de regels is gezondigd, zodat een bedrijf dat schade veroorzaakt zwaar kan worden aangepakt.

Als dit laatste de onvermijdelijke uitkomst is, kan het veel eenvoudiger worden opgelost, domweg door bedrijven aansprakelijk te maken voor de schade die ontstaat, waarbij het al dan niet schuldig zijn aan zondigen tegen specifieke regels als niet-relevant terzijde kan worden geschoven.

Resteert ons rechtvaardigheidsgevoel. We willen graag, dat alles zo netjes mogelijk wordt opgelost. En als dat niet kan, zal toch tenminste iemand schuldig moeten worden bevonden aan zaken die mis gegaan zijn. Wie bovenstaand betoog op zich in laat werken, moet gaandeweg gaan beseffen dat het niet mogelijk is dat rechtvaardigheidsgevoel zoals we dat thans koesteren altijd te bevredigen.

De neiging, alles in zo gedetailleerd mogelijke regels te vangen, is een vorm van onzekerheid waarvoor geen panacee bestaat. Wie dat beseft is al een grote stap verder. In een gezonde maatschappij heerst een evenwicht tussen orde en chaos, en op dit moment is het evenwicht gevaarlijk ver verschoven naar de geordende rigiditeit, die een recept voor chaos is.