Als U voor de keus werd gesteld wat te kiezen, oorlog of dictatuur, wat zou u kiezen?

Hoe langer U hierover nadenkt, hoe eenvoudiger het antwoord zal blijken. Niet dat dat zal meevallen overigens, zodat ik U allereerst vraag een oordeel op te schorten tot het einde van dit stukje. Ik kan U alvast verklappen dat uw antwoord veel zal zeggen over de manier waarop U in het leven staat. Ook, dat uit de aard van het type vraag waar deze toe behoort, er geen goed of fout antwoord is.

De Westeuropese associatie met dictatuur is er een die stamt uit het Interbellum. We zijn geneigd te denken aan Hitler, Mussolini en aanverwante artikelen. Slechte mensen, die onze vrijheid fnuikten. Daar moèst tegen gevochten worden, niet in het minst doordat ze ons geen keus lieten. Maar dat is op Europees niveau, wat toen werd bepaald dor een sterke versnippering van nationale staten. En die oorlog, die kwam pas toen ons geen keus gelaten werd. Wat dat betreft bleek ons instinct om dictatuur te bestrijden maar matig ontwikkeld.

De keus tussen oorlog en dictatuur was er wèl een, die de inwoners van landen als Italië, Duitsland en Spanje in die periode geboden werd. En laten we Rusland niet vergeten, het gros van de dictaturen in het Interbellum werd gegrondvest in de periode 1917-1932. In deze periode van vijftien jaar veranderde het ietwat gezapige Europa uit de Belle Epoque in een handomdraai in een werelddeel waar landen op voortdurende voet van oorlog leefden. Zowel wat betreft buitenlandse vijanden als binnenlandse – in de landen waar uiteindelijk een dictatuur werd gevestigd, is naar mijn weten zonder uitzondering heel heftige binnenlandse onrust daartoe instrumenteel geweest.

De burgers van landen waar die onrust gewelddadig werd, kozen vrijwel zonder uitzondering voor dictatuur, vaak een rechtse, soms een linkse. En met dat laatste heb ik in een paar woorden ook het drama van de Spaanse Burgeroorlog samengevat: een linksige dictatuur in een overwegend oerconservatief land leidde tot een opstand die uitliep op een complete oorlog met de meest (toen) moderne middelen. Eenzelfde proces leidde ook in Rusland tot een gigantische burgeroorlog, waaraan overigens ook een aantal geallieerden uit de oorlog van 14-18 deelnamen. Dat laatste is een belangrijke reden waarom maar weinig mensen er redelijk mee op de hoogte zijn, maar neemt u van mij aan dat het een vijf jaar durende gigantische moordpartij werd. In de landen waar men ontsnapte aan een burgeroorlog, kreeg men die in 1040 alsnog in de vorm van de Tweede Wereldoorlog.

Wat men, zeker met de Eerste Wereldoorlog in het achterhoofd, ten allen tijde probeerde te voorkomen was onrust die tot oorlog leiden zou. Maar dictatuur is kennelijk nooit voldoende argument om in andere landen in te grijpen, want anders was de Franco-dictatuur niet tot 1975 in stand gebleven. Dat neemt niet weg, dat wie koos voor dictatuur om aan een binnenlandse oorlog te ontsnappen tijdens de eerste helft van de 20e eeuw, die oorlog er alsnog ‘gratis’ bij kreeg. Met andere landen.

Slechts in landen waar een dictatuur nooit zelfs maar een begin van kans bleek te hebben, had men kans aan oorlog te ontkomen – mits men geografisch geen logisch doel was. Zweden ontsnapte, Nederland, Denemarken en Noorwegen niet. Overigens, ook IJsland ontsnapte niet: het werd tijdens de oorlog door de Amerikanen preventief bezet.

Is een volledig functionerende democratie de oplossing die ons altijd van oorlog vrijwaren zal? Ik betwijfel het: de huidige degeneratie van de westelijke democratieën laat zien, dat we op weg zijn naar een autocratische Europese dictatuur. Die zichzelf rechtvaardigt met haar ‘sociale gezicht’ en een Europees parlement dat met democratie niets te maken heeft. De spotnaam EUSSR voor de EU is dan ook bijzonder goed gekozen, juist omdat zij zo waar is. Als er oorlog in het vat zit, zal die er echter komen. Overigens is ook een volledig functionerende democratie (in tegenspraak met wat vaak wordt beweerd) geen garantie tegen oorlog: wie terug zoekt hoe enthousiast de Franse bevolking de Eerste Wereldoorlog in ging, weet beter.

Om nu terug te komen op de vraag die ik U in het begin van dit stukje stelde: oorlog of dictatuur? Velen zullen misschien nu hard roepen: dan maar oorlog! Maar zo eenvoudig is het niet. Een dictatuur is pas een dictatuur als de meerderheid van de bevolking dat zo voelt. Tot dat moment is er sprake van een autocratie, die ik dan definieer als een dictatuur die door een meerderheid van de bevolking wordt gesteund. Die scheidslijn tussen beide is onmogelijk te bepalen – wellicht dat Maurice de Hond in zijn nagelaten werk het moment zou kunnen aangeven. Dat geeft precies het probleem weer waarvoor iedereen zich altijd gesteld zal zien die nadenkt over verzet: ben je te vroeg, dan ben je een terrorist. Ben je te laat, dan ben je te laat.