Macht, recht, verdraagzaamheid zijn de grondvesten van burgerlijk bestuur, maar ten tijde van Van Oldenbarnevelt kwam dat door de 80-jarige oorlog in het gedrang.

Macht hoort getemperd te worden door recht en verdraagzaamheid voor minderheden. Dat zijn belangrijke kenmerken van de democratische regeringsvormen die in Europa en de rest van de westerse wereld zijn ontstaan. De Republiek van de Zeven Verenigde Provinciën is daar een leerschool voor geweest.

De staatsinrichting van de Republiek was gebaseerd op de Unie van Utrecht. De Unie was een bondgenootschap tussen zeven provincies om zich te verdedigen tegen de Spaanse dwingeland en helemaal niet bedoeld als grondwet. Het heeft daarom ongeveer een eeuw geduurd voor de machtsverhoudingen tussen de diverse onderdelen en organen van de Republiek definitief waren gesetteld. Toen duurde het nog een eeuw voordat dit eindresultaat weer op de mesthoop van de geschiedenis kon worden gedeponeerd.

In die tussentijd was de Republiek een van de grote mogendheden van Europa en een tijd lang het Europese centrum van de nieuwe Verlichte beschaving, gebaseerd op ratio en wetenschap en onderlinge verdraagzaamheid tussen godsdiensten.

Omdat de Unie in eerste instantie een militair bondgenootschap was, werden het commando over de troepen en de financiering van leger en vloot bij voorrang geregeld. De prins van Oranje was stadhouder en opperbevelhebber en de provincie Holland was de belangrijkste financier. Holland was met afstand de machtigste provincie van de zeven, maar het moest de andere provincies wel steeds van haar standpunten overtuigen om ze door te kunnen voeren.

Omdat de koning van Spanje van het alleenrecht van de katholieke godsdienst het uitgangspunt had gemaakt van zijn strijd tegen de Verenigde Provinciën, was het calvinisme de vlag waaronder de strijd van de andere kant werd gevoerd. Dat betekende niet dat de meerderheid van de bevolking calvinistisch was, maar de strijd tegen Spanje maakte bipolariteit nu eenmaal praktisch onvermijdelijk. Het protestantse geloof in zijn strengste vorm werd daardoor naast de koorden van de beurs, de kussens van de Raad (van Staten) en des prinsen stalen kling[1] de vierde machtsfactor in de Republiek.

De terechtstelling van Van Oldenbarnevelt en de gevangenneming van een aantal andere regenten, die in heel Europa afschuw wekten, was mogelijk geworden doordat Maurits bereid was zijn leger in te zetten, door het verzet dat altijd latent aanwezig was in de andere provincies tegen de dominantie van Holland en door de gelijktijdige strijd tussen Remonstranten en Contraremonstranten, die de emoties bij de bevolking hoog had laten oplopen.

Maurits maakte van zijn macht een rechtstreeks gebruik en deed geen moeite zijn tegenstanders te overtuigen. Zijn halfbroer Frederik Hendrik die hem opvolgde deed dat beter. Hij sloot compromissen met de tegenstanders van het stadhouderlijk bewind en heeft de ondergang van de Republiek, die onder Maurits dichtbij leek te komen weten af te wenden.

Van Oldenbarnevelt zelf en zijn latere opvolger Johan de Witt waren meesters in het indirect aanwenden van macht. Altijd waren zij bereid andere spelers op het politieke toneel de ruimte te geven, zolang daardoor hun hoofddoel, het welzijn van de Republiek, niet in gevaar werd gebracht. Ook Frederik Hendrik was een volleerd politicus, maar zoals de meeste leden van zijn huis gaf hij aan de dynastieke belangen meestal  de voorrang boven die van de Republiek.

De Stadhouderloze tijdperken waren niet voor niets hoogtepunten van vredigheid gedurende deze periode. De verdraagzaamheid die de burgerlijke machthebbers betrachtten en de macht die altijd getemperd werd door een besef van de belangen en de rechten van anderen, maakten het bewind van de Regenten tot een unicum in het toenmalige Europa en tot een voorbeeld voor de democratische regeringsvormen die eerst  in Amerika en na de Franse revolutie ook in Europa zijn ontstaan.

---

1. Uit het bekende hekeldicht van Vondel over de strijd tussen Arminius en Gomarus.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp, in een naloop van deze tekst.