Een probleem met ideeëngeschiedenis is dat de deelnemers aan die geschiedenis er zelf anders naar zullen kijken dan wie van een afstand kijkt. Maar die zijn er niet of nauwelijks.

Het probleem dat Tzvetan Todorov aansneed in zijn La peur des barbares[1]  houdt ons op verschillende manieren allemaal bezig: bestaat er zo iets als een westerse en een moslim cultuur en zo ja zijn die elkaar vijandig gezind?

Een daarmee samenhangend probleem is of wij mensen met een moslim achtergrond anders moeten behandelen dan mensen met een westerse, een Chinese of een hindoe achtergrond? Ik denk dan aan de arrestaties die sinds september 11th op verzoek van de CIA in diverse Europese landen plaats vonden, van mensen met een specifieke moslim achtergrond.

Andere vraag: behandelen moslims ongelovigen anders dan de eigen geloofsgenoten?

Bij het bestuderen van de problemen doen zich allerhande vragen voor waar men eigenlijk van zou verwachten dat de wetenschap daar intussen  wel antwoorden op zou hebben gevonden, maar zij komt niet met bruikbare conclusies. Uitgevers als The Policy Press[2] produceren prachtig fotomateriaal en fraai uitgegeven boeken, maar weinig relevante informatie.

Een van die vragen is of de moslim cultuur aan de moslim religie hangt en zo ja of iets dergelijks geldt voor alle culturen. Is onze  westerse bijvoorbeeld een afgeleide van de christelijke cultuur en is het verschil tussen de culturen te herleiden tot inhoudelijke verschillen tussen de godsdiensten?

Arnold Toynbee[3] dacht van wel. Hij meende dat alle beschaafde samenlevingen ontstaan zijn rond een godsdienst, al vallen naar zijn mening godsdienst en cultuur niet noodzakelijk samen. Onder godsdienst is hier te verstaan een gefundeerde levensbeschouwing met metafysische aspecten. De Chinese levensbeschouwingen als het confucianisme en ook het boeddhisme zijn vanuit Toynbee ’s gezichtspunt als godsdiensten aan te merken, al zagen de Boeddha en Confucius zelf dat waarschijnlijk anders.

Christenen, Druzen en Alawieten, die als minderheden met afwijkende godsdiensten in het Midden Oosten wonen, nemen deel aan de moslim cultuur. Toch worden zij zelf door de orthodoxe soennieten niet als moslims beschouwd, waarmee men bedoelt: niet als gelovigen. Moslims die hier komen wonen nemen deel aan de westerse cultuur, of doen ze dat misschien toch niet? Misschien wel niet als ze hier in getto’s blijven wonen, waar de getrouwde vrouwen de deur niet uitkomen en de kinderen les krijgen op een koranschool. Iets dergelijks hadden we ooit in het Ottomaanse rijk en eerder in het Moorse Spanje, waar op godsdienstige grondslag georganiseerde autonome groepen gescheiden leefden in een soort hiërarchisch verband, maar zonder dat de culturen integreerden.

Historiografie zoals Toynbee die bedreef of sociologie als die van Marx of de Frankfurter Schule is een vorm van filosofie, niet van wetenschap. De concepten die in de Ideeëngeschiedenis gevormd worden kunnen dienen om de stof te ordenen, maar er vindt geen terugkoppeling plaats naar de werkelijkheid. Ze bieden ook geen middelen om hun stellingen aan de werkelijkheid te toetsen.

Onze landgenoot Pieter Geyl heeft in een serie radio discussies voor de BBC ooit aangetoond dat er in Toynbee ’s theorievorming geen sprake was van bewijsvoering in strikte zin. Dat neemt niet weg dat zijn ideeën goed  doordacht en interessant zijn. Zij zouden best uitgangspunt kunnen zijn voor een  vorm van wetenschappelijk onderzoek, als we maar beschikten over de tools om dat onderzoek te doen.

---

1. au-delà du choc des civilisations, Paris, Robert Laffont, 2008.
2. Email: tpp-info@bristol.ac.uk. The Policy Press, University of Bristol, Fourth Floor, Beacon House, Queen’s Road, Bristol BS8 1QU UK Telephone: +44 (0)117 331 4054 Fax: +44 (0)117 331 4093.
3. A Study of History, Oxford University Press 1934

---

Dit artikel over Ideeëngeschiedenis verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp