Hoe oorlogen beginnen
Veertig jaar geleden werd een serie TV-lezingen van de historicus AJP Taylor als boek uitgegeven. De Nederlandse vertaling is sporadisch nog terug te vinden.
Van de flaptekst:
Dit boek is ontstaan uit een serie lezingen gehouden voor de Engelse televisie in 1977. Ze geven een beschrijving van het ontstaan van zeven “moderne” oorlogen, die sterk tot de beeldvorming over oorlog hebben bijgedragen. Het betreft de Europese oorlogen van Napoleon tot en met de “koude oorlog”. Algemene teneur is dat oorlogen ontstaan en qua omvang groeien doordat de situaties die door de staatslieden gecreëerd zijn, hen uit de hand lopen. Het boekje is overdadig geïllustreerd met foto’s en reproducties van pentekeningen en schilderijen uit de betreffende episodes. De indruk wordt daardoor, in eerste instantie, gewekt dat hier uitsluitend van een plaatjesboek met tekst sprake is. De tekst is echter van dergelijk niveau dat deze ook op zichzelf kan staan. Een eenvoudig boekje, waarbij wat meer achtergrond over de betreffende periodes voor jonge lezers wel gewenst zou zijn.
Over het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog is sinds het uitkomen van dit boek nog enorm veel archiefmateriaal boven gekomen dat Taylor’s behandeling en zienswijze van zijn onderwerp hier en daar ontkracht. Maar hoewel WO1 de sluitsteen van zijn betoog is, leggen die ontwikkelingen binnen de historische wetenschap geen hypotheek op dit boek
Wat Taylor ongewild liet zien, is dat de oorlogen van de 19e eeuw niet alleen anders van karakter waren, maar bovendien andere oogmerken hadden dan wat dreigde in de politieke situatie van eind jaren zeventig. Want het begin van de oorlogen die Taylor analyseert, is vooral geworteld in de wens van staten zichzelf ‘af te ronden’, waarmee ik bedoel dat een bepaald natievolk zich verenigde binnen één staat. Zo bleken aan het eind van de 19e eeuw de voorheen geografische begrippen Duitsland en Italië tot staten te zijn getransformeerd.
Als gevolg hiervan waren staten die delen van zo’n natievolk binnen hun grenzen hadden gehad, daarvan ontdaan (Denemarken, Oostenrijk deels) maar er bleven altijd voldoende splijtzwammen over. Niet in het minst die van kleinere volken, die vaak nog binnen een groter staatsverband van een grotere natie waren ondergebracht, deels (Polen in Duitsland en Rusland) of zelfs geheel (Hongarije). De nadruk op de natiestaat als onafhankelijk entiteit bleek daarom niet de panacee die men er in de 19e eeuw van had verwacht.
Een ander heel opvallend element in dit boek is dat de rol die generaals spelen in de uiteindelijke beslechting van een gewapend conflict volkomen uit de behandeling verdwenen is. De kwaliteit van de generaals is voor Taylor overduidelijk geen factor die heeft meegewogen bij de beslissingen die regeringen namen om wel of geen oorlog te beginnen. Instinctief voelt dat voor ons als een omissie, maar Taylor’s gelijk is eenvoudig te verdedigen: in WO1 had Duitsland niet alleen de beste generaals, maar in alle opzichten het best (geleide) leger. Daarbovenop was het bezit van de Duitse Grote Generale Staf onmiskenbaar een voordeel ten opzichte van de legers van de andere staten. Uiteindelijk echter bleek dit voor de uitkomst weinig te hebben uitgemaakt – techniek en pure kracht bleken de doorslag meer te hebben gegeven dan de vaardigheid de militaire situatie naar de hand te zetten. Het volledige falen op het slagveld van de generaals van de westelijke geallieerden in deze oorlog is daarvan nog slechts een voorbeeld ten overvloede.
Wat dit boek sterk benadrukt is enerzijds de actieve bemoeienis van staatslieden die oorlog als middel als vele anderen zagen om hun doelen te bereiken. Anderzijds laat Taylor heel goed zien dat een te weids doel ook in een beperkte oorlog al kon leiden tot onverwachte ontwikkelingen die de de aanstichters van zo’n oorlog uit de hand konden lopen. Dat ook elementen als nationale trots een een grote rol speelden bij de desintegratie van sommige staten, behoeft ons niet met neerbuigendheid te vervullen. Elk tijdperk is gevoelig voor zijn eigen type fouten, die niet noodzakelijkerwijs ernstiger of minder ernstige effecten hebben voor het voortbestaan van een staat of regering, dan de fouten die wijzelf geneigd zijn te maken vanuit onze dispositie tegenover de manier waarop internationale politiek dient te worden gevoerd.
De BBC heeft de oorspronkelijke lezingen nog beschikbaar via BBC iPlayer, die vanuit Nederland wel te bekijken valt, maar daarvoor zijn technisch trucs vereist die ik op het moment van schrijven helaas niet vooor U beschikbaar heb. U vindt ze hier.
Auteur: A.J.P. Taylor, Jan Blokker Jr (inleider)
Co-auteur: Jan Stoof
Uitgever: Uitgeverij Atlas Contact B.V.
ISBN10 9020432567
ISBN13 9789020432565
Prijs: 2e hands vanaf €10,-