Er is al veel gesproken over de oorzaken, de gevolgen en de oplossingen voor de burgeroorlog in Syrië en Irak. Elke mainstream analyse begint bij de Arabische Lente, een enkeling gaat zover terug tot de Irakoorlog of de Golfoorlog. Ik blijf op mijn honger zitten. Wat is de echte oorzaak van de burgeroorlog? Wat is een echt duurzame oplossing?

Sykes-Picotverdrag
De beste opinie die de historische achtergrond van Syrië bespreekt is hier. De burgeroorlog in Syrië en Irak heeft zijn wortels 100 jaar geleden in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog.

Na het uiteenvallen van het Ottomaanse Rijk lagen Syrië en Irak braak. De geallieerden sprongen erop en verdeelden deze lustig onder elkaar. Zeer veel akkoorden werden er gemaakt, de in 1916 opgestelde Sykes-Picotakkoord is het enige dat werd uitgevoerd. Het hele Midden-Oosten werd verdeeld onder Groot-Brittannië en Frankrijk. Hun drijfveer was (klink het bekend?) het zwarte goud olie. De wensen en noden van de bevolking werden ostentatief genegeerd.

Het Westen verdeelde zonder rekening houden met de geschiedenis van de volkeren. Het Midden-Oosten is een potpourri van etniciteiten en religieuze facties, het Ottomaanse Rijk was daarom administratief goed verdeeld. De “provincies” kwamen min of meer overeen met de dominante etniciteit/religie van de regio en respecteerde de lokale verschillen (in zoverre dat dit kon in een premoderne superstaat).

Dit moeizaam tot stand gekomen evenwicht werd evenwel totaal overboord gegooid. De provincies Damascus en Aleppo werden afgebroken en vormden samen Syrië. Delen ervan werden Jordanië, Libanon, Palestina en een klein stukje Turkije. Hetzelfde geldt voor de provincies Mosul en Bagdad, het huidige Irak. Deze ondoordachte mengeling ging leiden tot de dictaturen en burgeroorlogen die de regio al 100 jaar teisterden.

Staatsnationalisme
Bovenstaande pleidooi stelt het Ottomaanse Rijk in een positief daglicht (en het Westen eerder negatief). Het zou verkeerd zijn om dit te interpreteren als zijnde pro-Ottomaans. Het Ottomaanse Rijk was gedoemd om te mislukken. De provincies waren niet autonoom en werden geregeerd door de Ottomanen met ijzeren hand. Bulgaren, Grieken, Armeniërs, Koerden, … vochten voor autonomie en bekochten het vaak met hun leven.

Hoe komt dit? Volkeren hebben nog voor het ontstaan van het nationalisme de neiging gehad om naar zelfbeschikking te streven en het juk van vreemde heersers van zich af te werpen. Het nationalisme van de 19de eeuw ontketende de revival van dit gevoel van zelfbeschikking en stelde het status-quo in vraag. Dit gebeurde ook in het Ottomaanse Rijk waardoor het uiteindelijk (gedeeltelijk) aan ten onder ging.

Na het Ottomaanse Rijk zou nog een multinationale staat uiteenvallen: Oostenrijk-Hongarije. De rest van de 20ste eeuw kenmerkt zich door nog meer spanningen tussen de naar zelfbeschikking strevende volkeren en de onderdrukkende multinationale staten (en in extremis, andere volkeren in diezelfde staat). Dieptepunten zijn de gewelddadige genocides van de Sovjet-Unie en Joegoslavië.

Het Ottomaanse Rijk, Oostenrijk-Hongarije en de Sovjet-Unie vertrokken vanuit een visie van imperialistische staatsopbouw. Niet de verbondenheid van de onderdanen telden, maar de eruit voortvloeiende gebiedsuitbreiding en machtsinvloed. De nationale identiteit werd achteraf kunstmatig gecreëerd, het staatsnationalisme vertrekt vanuit de idee dat men loyaal moet zijn aan de staat waarbij men toebehoort. Staatsnationalisme op termijn leidt tot conformisme, elke onderdaan moet zijn regionale identiteit opgeven en opgaan in de nationale staatsidentiteit. Dit gebeurde op gewelddadige wijze en veroorzaakten revoltes en rebellie.

Vaak hebben imperialistische staatsnationalisten een iets wat “volksnationalistische” basis, ik wil hiermee zeggen dat men verschillende verwante volkeren wou verenigen in één grote superstaat. Het pan-Slavisme van tsaristisch Rusland, het pan-Germanisme van Hitler en het pan-Arabisme van de Egyptische president Nasser kunnen in die richting gesitueerd worden. Vaak is de binding tussen de verschillende volkeren niet sterk genoeg om een superstaat te verantwoorden en eindigt dit altijd als een niet-vervulde toekomstdroom of een wereldoorlog.

L’histoire se répète
L’histoire se répète, de geschiedenis herhaalt zich. Ook vandaag zijn er genoeg staatsnationalistische, kunstmatige staten. Sommige volksnationalisten streefden voor autonomie op democratische wijze, anderen via terreur en geweld.

Het Verenigd Koninkrijk is een typevoorbeeld van een kunstmatige staat. Zowel Noord-Ierland als Schotland testen het staatsnationalistisch model van het VK uit. Noord-Ierland staat op de rand van nog een burgeroorlog nu blijkt dat een Sinn Féin parlementair gearresteerd is voor banden met de IRA, een schending van het akkoord tussen Noord-Ierland en het VK van 1998. Schotland daarentegen koos voor de democratische weg. Schotse independentisten hebben via een referendum geprobeerd de onafhankelijkheid te verkrijgen en verloren, maar dit wilt niet zeggen dat de Schotten het opgeven. De verkiezingsoverwinning van SNP gaf de onafhankelijkheidsbeweging voet aan de grond. Het Britse beleid kan elk ogenblik een tweede referendum triggeren, alles hangt af van het akkoord dat Cameron heeft gesloten met SNP voor devolutie. Vaak zijn zulke akkoorden geleende tijd tot het volgende incident.

Ook Spanje leeft op geleende tijd. De ontmanteling van de ETA zorgde er dan wel voor dat de Baskische independentisten niet meer op zoveel media-aandacht kunnen rekenen, dit wilt niet zeggen dat de Basken hun voornemen voor een Basksische staat hebben laten varen. Ook Catalonië met zijn recente regionale verkiezingen daagt het Spaanse establishment uit en deze gaat tot het uiterste om de Catalaanse onafhankelijkheid te boycotten (in die mate zelfs dat de Spaanse staatsnationalistische-conservatieve Rajoy zeer dubieuze wetswijzigingen heeft doorgevoerd). Ondanks de bangmakerij haalden Junts pel Si een klinkklare verkiezingsoverwinning. De reactie van Madrid was veelzeggend, Arthur Mas, de minister-president van Catalonië, wordt aangeklaagd vanwege het referendum van 2013. 15 oktober mag hij voor de rechtbank verschijnen. Opvallend: die datum is symbolisch, 75 jaar geleden die dag executeerde de fascist Franco de Catalaanse leider. Die datum is olie op het vuur gooien en zullen de Catalanen enkel maar radicaliseren. Wordt vervolgd.

Ook in België is er geen echte communautaire vrede. N-VA mag dan wel een formele belofte hebben gedaan om het communautaire te bevriezen, het is vooral de MR die de Vlaams-nationalistische leeuw uitdaagt. Lokale MR-coryfeeën hebben de verzoeningspoging van Homans afgewezen inzake de benoeming van de burgemeester van Linkebeek, ze gaat het hierbij niet laten. MR-parlementsleden laten ballonnetjes op over de volgende staatshervorming en dit verleidde N-VAers Hendrik Vuye & Veerle Wouters op een stevige repliek. De communautaire diepvriezer zal eerder tot een Koude Oorlog leiden dan pacificatie.

Turkije kent recent een revival voor het Ottomaanse Rijk onder leiding van “sultan” Erdogan. Erdogan wou meer en meer macht naar zich toetrekken. De Koerden en meer bepaald de Koerdische partij HDP gooiden roet in het eten. Erdogan heeft daardoor de wapenstilstand met de PKK opgeblazen en is begonnen met het bombarderen van PKK-stellingen in Syrisch-Koerdistan. Ik heb dit al eerder besproken in deze blog.

Last but not least, het Europees vredesproject genaamd de Europese Unie is ook een staatsnationalistisch project. De EU gelooft net als het vroegere Ottomaanse Rijk dat men een verscheidenheid aan verwante volkeren kan verenigen in één staat (voor de EU op basis van een “Europese identiteit”, voor het Ottomaanse Rijk de islam en het kalifaat), een soort pan-Europeanisme. De EU faalt hier grondig in en creëert enkel wrevel tussen de lidstaten. Recent drukte een meerderheid van Europese lidstaten een spreidingsplan voor de vluchtelingen door, zeer tegen de zin van Oost-Europese landen. Opvallend is dat de regel is dat alle lidstaten akkoord moeten gaan (volstrekte meerderheid) werd opzijgeschoven, spijtig voor de Oost-Europese staten hadden ze geen Duitsland om hen te steunen (in tegenstelling tot de Griekse onderhandelingen die door een veto van Duitsland telkens werd tegengehouden). Ook het recent associatieverdrag met Oekraïne en de daaruit voortvloeiende burgerrevolte door GeenPeil is een uiting van het pan-Europeanisme.

Cuius regio, eius religio
Na deze intermezzo wil ik terugkeren naar Syrië. Om de vrede tussen de verschillende naties te bewaren, zal één ding noodzakelijk zijn: de opdeling van Syrië in nieuwe staten op basis van etnisch-religieuze verschillen.

Op het terrein is deze oplossing al de facto. Een Syrisch-Koerdisch oppositielid ziet geen heil meer in een unitair Syrische staat, het water tussen de verschillende volkeren is te diep. Ook in Amerika denken een hooggeplaatste generaal en CIA-directeur dat Syrië en Irak als staten zijn ophouden met bestaan.

Het moet nu juist lukken dat dit in het verleden werd geprobeerd: Syrië werd door de Fransen gefederaliseerd in 1920 (voor een overzichtskaartje zie hier). De Alawieten kregen de provincie Latakia (en scheurde zich later af in een aparte staat), de Druzen kregen de provincie Jabal Druze (en wederom scheurden zich af) en dan waren er nog twee provincies, Damascus en Aleppo (die bleven wel samen in één federale staat). Het had niet mogen zijn, uiteindelijk werden de provincies en staatjes één unitair Syrië. Een historische vergissing blijkt nu.

Er is natuurlijk de terechte vrees dat een scenario zoals in Bosnië zich gaat herhalen. Het is dus niet voldoende dat Syrië en Irak in kleinere staten opbreken, die staten moeten zoveel mogelijk etnisch-religieus homogeen zijn. De geschiedenis brengt raad hier, na de godsdienstoorlogen in Europa werden deze beëindigd door één rechtsregel: cuius regio, eius religio (wiens gebied, diens gebed). De Duitse staten mochten zelf beslissen welk geloof (lutheranisme of katholicisme) werd belijd in hun staat. De andere werd verboden en wie niet eens was mocht vertrekken.

Cuius regio, eius religio kan vrede brengen in het Midden-Oosten. Anno 2015 is dit vreselijk tegen de mensenrechten, maar van de pragmatische kant bekeken is dit de enige manier om duurzame vrede te creëren. Het is niet dat de andere godsdiensten verboden moeten worden, maar wel dat er zo weinig mogelijk religieuze facties in één staat aanwezig zijn. Er is niemand in de wereld die gelooft dat die minderheden kunnen beschermd worden zonder een eigen staat. De beste bescherming is dan ook dat ieder zijn eigen staat krijgt. De huidige grootmachten (VS en Rusland) kunnen borg staan voor de nieuwe staten (en inbreuken op de grenzen sanctioneren).

Hoogstwaarschijnlijk zullen de huidige stellingen de grenzen vormen: Latakia-Hama-Homs-Damascus strook aan de westkant zal de Alawietische staat vormen, de Koerden krijgen waarschijnlijk de noordelijke strook Aleppo-Kobani-Tel Abayyad, de Golanhoogten kunnen beter ingelijfd worden bij Israël of gegeven worden aan de Druzen, de rest is voor de soennitische moslims. In de mate van het mogelijke zouden de Assyrische christenen hun eigen staat kunnen krijgen.

Het kan cynisch klinken, maar doordat er zoveel Syrische vluchtelingen en ontheemden zijn, is met hun terugkeer het beste tijdstip voor de ordelijke verdeling van hen over de nieuwe staten. De meeste hebben hun hebben & houden al verloren aan de bombardementen, ze kunnen op een andere plek met een schone lei aan een nieuw leven beginnen.

Conclusie
De wortels van het conflict liggen in de Eerste Wereldoorlog, de geallieerden verdeelden Syrië en Irak onlogisch in multinationale staten die gedoemd waren te eindigen in een burgeroorlog. Over de geschiedenis heen bekeken kon de huidige burgeroorlog vermeden worden, net zoals de nationalistische conflicten vermeden konden/kunnen worden die Europa vroeger & nu domineren.

De oplossing is orthodox, Syrië en Irak worden best gesplitst volgens etnisch-religieuze criteria. Ook dit is in het verleden productief gebleken toen Europa zelf werd verscheurd door godsdienstoorlogen. Zelf hoop ik dat op een dag, de religieuze facties toleranter worden zodat deze burgeroorlog nooit meer kan gebeuren. First things first, IS moet verpletterd worden.

——————————————————————————————

Dit stuk verscheen eerder op De Mondige Student en verschijnt naar aanleiding van het opiniestuk van Fouad Laroui in De Morgen (volledig gratis) en De Groene Amsterdammer (betalend).