Kerstmis geeft alle aanleiding tot bespiegelingen over de filosofische basis die verschillende geloofssystemen er op na houden. En dan valt de absolute benadering bij de religies die van oorsprong uit het Midden-Oosten stammen op, zeker in contrast met verschillende andere Oosterse kaderstellende systemen.

De zwart-wit benadering is niet alleen bij religies als christendom, islam en judaïsme zo dominant aanwezig. Ook (vrijwel) verdwenen godsdiensten als het Zoroastrisme (Ahura Mazda) en Manicheïsme konden er wat van. De Europese Katharen waren er een late uitschieter van, en werden door de katholieke kerk dan ook letterlijk te vuur en te zwaard bestreden. In principe gaat het hier om godsdiensten met een dual stelsel: een goede en een slechte god die elkaar in evenwicht houden.

Dat dualisme is iets dat ook christenen bekend moet voorkomen, al is formeel de christelijke duivel ondergeschikt aan de goede god, en eigenlijk niet meer dan een afvallige aartsengel. Theologisch gezien zijn aartsengelen overigens eerder een manifestatie van een veelgodendom dan logische ornamenten van een monotheïstisch stelsel, maar als we dat gaan uitdiepen dan gaan we afdwalen. In de islam is de Shaitan wel bekend, maar speelt naar mijn beste weten geen erg prominente rol. De logica hierachter is ongetwijfeld dat deze rol uiteindelijk werd toebedeeld aan een voormalige concurrent voor de hemelse troon van Allah, die het net niet haalde. Hoe groot de duivelse rol binnen het judaïsme is, is mij ook totaal onbekend, maar ik geloof niet dat ik me op glad ijs begeef als ik stel dat het christendom de duivel de grootste rol geeft van de huidige grote wereldgodsdiensten.

Van oostelijker stammende godsdiensten is een grotere interesse voor evenwicht kenmerkend, en dat wordt het mooist weergegeven met het principe van Yin en Yang. Zoals de afbeelding hierboven laat zien zijn in die optiek goed en kwaad niet alleen met elkaar vervlochten, maar bevat elk in potentie ook het zaad van de ander. Dat hierbij een ander, feitelijk complexer principe wordt gehanteerd, wordt mogelijk het meest duidelijk als we het in wiskundige termen bezien. Het principe van een mono- of dualistische godsdienst laat zich eenvoudig afbeelden langs een rechte lijn, gaande van gitzwart tot oogverblindend wit. Een 1-dimensionale verbeelding die weinig aan de fantasie overlaat. Een filosofisch systeem dat er van uit gaat dat alles in aanleg kan transformeren tot zijn tegengestelde kan op zo’n 1-dimensionale lijn niet worden uitgebeeld.

Het filosofische probleem met monotheïstisch georiënteerde godsdiensten is dat zij uitgaan van het idee dat er één ondeelbare waarheid is, iets wat ook specifiek in de dogma’s van de katholieke kerk naar voren komt.Tegelijkertijd hebben theologen ons de oplossing aan de hand gedaan, dat als iets niet op die lange lijn tussen goed en kwaad valt onder te brengen, dat we dat moeten beschouwen als een goddelijk mysterie. En dat betekent: luisteren naar de baas, en aannemen dat de waarheid is zoals u door uw geestelijk voorganger wordt opgedist. Verder niet teveel over nadenken alstublieft.

Voor wie de draad kwijt is, de manier waarop de katholieke kerk ooit tot de formulering van de Heilige Drie-eenheid (Vader, Zoon en Heilige Geest) kwam is een wonder van sofistiek. Een reden waarom verschillende christelijke richtingen deze constructie afwijzen. Minder bekend, en beslist minder populair onder theologen, is het feit dat de belangrijkste Romeinse goden van oorsprong in triades waren ondergebracht. Het idee was er dus al. Maar opnieuw dwalen we af.

Tot zover is dit allemaal vooral theorie. Het praktische belang ontstaat als we onze verwarring rond bijvoorbeeld de Syrische opstand proberen te duiden. Wie in het christendom – of in ieder geval met de normen en waarden er van – opgroeide, vind het over het algemeen bijzonder lastig om te gaan met wat daar nu gebeurt. In zekere zin geldt dat voor wat heet “de Arabische Lente” in het algemeen heel sterk. De zittende dictators zijn slecht, zodat een revolutie alleen maar goed kan zijn (merk op, dat logica van de beweging hier zich langs een rechte lijn voortbeweegt!). aangezien wij weten (is ons geleerd op school, immers!) dat een democratie het hoogste goed is als regeringsvorm, brengt onze persoonlijke logica ons onontkoombaar tot de conclusie dat deze revoluties onafwendbaar een verbetering moeten bewerkstelligen.

Een Chinese filosoof bekijkt dit heel wat flegmatieker. In zijn visie zal ook een dictator zaden van het goede in zich meedragen, en kan het niet anders dan dat ook het goede het zaad van het kwaad in zich draagt. Tot grote uitersten gedwongen, kunnen die zaden niet anders doen dan ontkiemen.

Om onze westerse maatschappij er in te betrekken: het gewelddadig onderdrukken van antidemocratische bewegingen is prachtig te verbeelden met een symbool als dat van Yin en Yang. Geweld is niet goed, voelt ook niet lekker omdat het tegen onze instincten in gaat, maar is onlosmakelijk een onderdeel van het goede. Op dezelfde wijze als ook binnen dat wat bestreden moet worden, zaken aanwezig zijn die het goede in zich dragen. Dat met name veel progressief denkende mensen het moeilijk hebben met deze concepten, is niet alleen een gevolg van hun vaak krampachtige pogingen zich aan de culturele component van het christendom in onze beschaving te onttrekken, maar daardoor evenzeer een uiting er van. En ook daarin vertoont aldus het concept van Yin en Yang zich superieur aan de rechte lijn tussen zwart en wit.

Ik wens u een evenwichtig Kerstfeest.

 

 

Eerder verschenen op Dagelijkse Standaard.