Sebastian Haffner emigreerde in zijn jonge jaren uit Duitsland naar Engeland omdat hij niet in de buurt van Hitler en de nazi’s wilde leven.

In het eerste boek, dat hij in zijn nieuwe over zijn oude vaderland schreef, beschrijft hij Hitler als evil en self centered maar doet dat meer sophisticated dan de meeste vijanden van de nazi’s’. Tegenwoordig is het niet langer de gewoonte om Hitler te beschouwen als een domme huisschilder[1] die door een gril van het noodlot aan het hoofd kwam te staan van een van de meest competente staten van de Westerse samenleving. Dat was een misvatting die Haffner niet deelde. Hitler was wel een evil genius, maar een genius.

Onder zijn leiding presteerde Duitsland aanzienlijk beter[2] dan onder het regime van zijn voorgangers, de Weimarrepubliek en Wilhelm II. Beter, niet in de zin van het eindresultaat, de Duitse nederlaag en beter al helemaal niet in ethische zin, maar beter in de zin van organisatorische, militaire en industriële prestaties[3].

Het waren heus niet alleen de mislukkelingen en de Spiessbürger, die zich vol enthousiasme achter zijn regime schaarden. Dat deden ook de filosofen en de kunstenaars. Het was eind dertiger jaren de Duitse publieke opinie en dat wil toch zeggen de meerderheid van het Duitse volk en veel van haar intellectuelen die achter Hitler stonden. Martin Heidegger en Herbert von Karajan hoorden daar ook toe, om maar twee namen te noemen van mensen die ook na de oorlog een grote reputatie hebben behouden. Zij dachten dat de overwinning van Duitsland onvermijdelijk was en verheugden zich in dat vooruitzicht.

Hitler had, anders dan vaak beweerd wordt, een heel consistent wereldbeeld[4] met wortels die teruggingen tot het midden van de negentiende eeuw. Hij was een sociaal darwinist uit de school van Spencer, Gobineau en Chamberlain. Hij verwierp het dominante wereldbeeld van Kant en Schiller en moest niets hebben van het Alle Menschen werden Brüder. Hij wees de wereldsamenleving van de hand met haar global economy die trouwens niet alleen door Hitler, maar tegenwoordig ook door de antiglobalisten en door de Protestantse kerk in Nederland wordt bestreden.[5]

Hij zag een wereldsamenleving waarin zonder oorlog of concurrentie werd samengewerkt stranden op de overbevolking en hij achtte haar in strijd met de wetten van de natuur. De mens heeft geen andere natuurlijke vijand dan zich zelf en zonder concurrentie tussen de samenlevingen zouden ze alle ten onder gaan. Homo homini lupus zegt het Latijnse spreekwoord en hij had zich vast voorgenomen de wolf te zijn die de Duitse samenleving naar de overwinning en dominantie zou voeren ten koste van samenlevingen die hij als minder vitaal en krachtig beschouwde. Dat er een innerlijke tegenstrijdigheid bestond in het contemporaine liberale wereldbeeld was hem duidelijk. Kolonialisme en andere vormen van westerse suprematie pasten daar niet in. Hij bleef er lang van overtuigd dat de grootste koloniale mogendheid ter wereld dat tijdig in zou zien. Hij was er van overtuigd dat het Britse eigenbelang meebracht dat het Duitsland steunde in haar voornemen een hegemonie te vestigen op het Euraziatische continent. Alleen een samenwerking tussen Duitsland en Engeland kon Amerika en Rusland afhouden van de wereldhegemonie en het Britse wereldrijk redden[6]. Alleen een vervanging van de democratie door een rationelere filosofie kon op den duur de overmacht van Europa overeind houden. Men zou kunnen volhouden dat de geschiedenis hem op dat punt gelijk geeft. Met name wanneer men naar de opkomst van de grote Aziatische mogendheden kijkt die geen van allen democratieën zijn in onze zin.

Het was hem zelf beter duidelijk dan zijn volgelingen dat Duitsland de oorlog die hij als onvermijdelijk zag ook kon verliezen en dat was een aanvaardbare mogelijkheid omdat die onzekerheid nu eenmaal de manier is waarop de natuur haar werk doet. Zou Amerika de strijd winnen dan was daarmee vastgesteld dat haar systeem het betere was. Niet proberen was verzaken. Helden nemen risico’s en Hitler beschouwde zich als een held in de traditie van Karel de Grote en Frederik II de Grote van Pruisen. Hij had het lot van Duitsland in zijn handen en nog tijdens zijn leven moest de beslissing vallen over het lot der volkeren.

In die visie moet zijn tweeslachtigheid tegenover Groot Brittannië worden gezien die tot uiting kwam bij de Engelse terugtocht in Duinkerken, die hij toestond en hieruit wordt de missie van zijn rechterhand Rudolf Hess begrijpelijker. Dat er daadwerkelijk deelgenoten waren van zijn opvattingen in Engeland en dat die voorkwamen in de hoogste kringen van de Britse samenleving[6], dat is achteraf wel vast komen te staan. Zonder Churchill hadden zij misschien de wapenstilstand met Duitsland wel kunnen doorzetten waar Hitler op rekende. Zijn oorlogsverklaring aan Amerika was geen wanhoopsdaad maar een logisch uitvloeisel van zijn wereldvisie en zijn bondgenootschap met Japan een verstandshuwelijk, zoals zijn eerdere bondgenootschap met Stalin.

Hitler was een pure machiavellist. Ethiek was in zijn ogen dienstbaar aan de eigen samenleving en had geen functie in de strijd tussen de volkeren. De Joden waren een volk dat hij bewonderde en haatte, maar van wie het lot in zijn ogen onverbrekelijk verbonden was met de Kantiaanse wereldsamenleving. Joden konden niet anders dan de hegemonie van Duitsland bestrijden en dat deden ze ook. Zij maakten geen onderdeel uit van een van de naties in Europa of elders in de wereld. Zij maakten gebruik van de faciliteiten van alle landen en hadden loyaliteit tegenover niemand. Een wereldsamenleving waarin geen enkele natie boven de anderen verheven was, moest wel het ideaal zijn van de Joden en een voorwaarde voor de onderhuidse dominantie van dit volk zonder land. Hun vernietiging was in zijn ogen een voorwaarde voor de overwinning van zijn wereldvisie en van zijn eigen Duitse natie.

De vernietigingsbevelen[7] die hij aan het einde van de oorlog gaf en die door Speer en anderen gesaboteerd werden omdat zij een wederopstanding van Duitsland na de oorlog zouden bemoeilijken, waren een laatste consequentie van deze visie. Zijn eigen zelfmoord was een erkenning van zijn nederlaag en die van zijn denkbeelden maar tegelijk een bevestiging ervan.

---

1. In de oorlog en een aantal jaren erna meende men in Angelsaksische landen dat Hitler in zijn jonge jaren Anstreicher i.p.v. Maler was geweest of deed alsof, uit propaganda-overwegingen.. Hij is leerling aan de kunstacademie geweest, een opleiding die hij niet heeft afgemaakt. Maar zijn werk kan kwalitatief de vergelijking met dat van Churchill ruimschoots doorstaan.
2. Vgl. ondermeer Sebastian Haffner, Joachim Fest, Hans Gisevius, Werner Maser, Alan Bullock, Hugh Trevor Roper.
3. Meestal wordt beweerd dat de opleving van de economie, die uitsluitend in Duitsland en nog niet in de rest van de wereld plaats vond een gevolg was van de remilitarisering of van het bouwen van de autobanen, maar dat is al te eenzijdig. De economische wederopstanding was algemeen en het enthousiasme in Duitsland was groot. Net als De Gaulle later was Hitler heel goed in het uitzoeken van bekwame medewerkers, waaronder Hjalmar Schacht en Albert Speer de bekendste waren, maar lang niet de enigen.
4. Men wijst vaak op de tekst van Mein Kampf als bewijs voor de geringe intellectuele gaven van Hitler maar Mein Kampf is in der haast gedicteerd in Landsberg. Zijn tafelgesprekken, waarvan intussen wel vast staan dat zij authentiek zijn, zijn veel leesbaarder. Maar ook in Mein Kampf staan heel lucide stukken.
5. Mensen hielden hem voor een provinciaal omdat hij geen buitenlandse reizen maakte, maar dat deed Kant ook niet. Hij was overtuigd van de suprematie van zijn eigen samenleving en de minderwaardigheid van veel andere. Dat is ethisch niet in de haak, maar zo dom en bekrompen als veel mensen het tegenwoordig vinden was het nu ook weer niet.
6. Edward de Achtste werd niet alleen vanwege zijn huwelijk met mevrouw Simpson tot aftreden gedwongen en Edward had veel vrienden in de hoogste kringen van de Britse samenleving.
7. Door veel historici als een uiting van waanzin beschouwd en zeker was Hitler aan het einde van zijn leven depressief en lichamelijk en geestelijk uitgeput. Maar ze pasten in de opvattingen die hij sinds Mein Kampf in al zijn publieke en private uitingen heeft laten blijken.

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.