Zoals bovenstaande illustratie van Fokke en Sukke illustreert, worden er over de PVV wagonladingen slecht of ongefundeerde analyses in beschuldigende vorm gepubliceerd. Alexander van der Gouwen maakte een afstandelijker en zo meer objectieve analyse.

Het is vanuit linkse kring een vaste gewoonte dat men de PVV racistisch of fascistisch noemt of dat men zelfs Wilders met Hitler vergelijkt. Uit die vergelijkingen blijkt altijd vooral dat men geen idee heeft wat het fascisme of nazisme behelsden. Evengoed is de PVV in mijn ogen wel een enigszins fascistische beweging maar om geheel andere redenen dan wat je altijd leest.

Wat is het fascisme?
In elk handboek over politieke ideologieën vindt men een uitvoerige beschrijving van het fascisme als ideologie, inclusief opsomming van de belangrijkste kenmerken. Wellicht nog belangrijker is dat Mussolini en zijn filosoof/ideoloog Gentile ook zelf de moeite hebben genomen hun fascistische doctrine in artikelen op zeer heldere wijze uit te leggen, zodat wat het fascisme is zwart op wit staat en geen misverstanden toelaat. Het is jammer dat zo weinigen iets hiervan hebben gelezen en maar lukraak termen als ‘fascisme’ rondsmijten zonder een idee te hebben waar ze het over hebben (gelet op dagelijkse vergelijkingen tussen fascisme en PVV die de plank steevast helemaal mis slaan).

Je leest trouwens ook vaak dat de fascisten geen ideologie hadden, hetgeen absurd is: het fascisme is weliswaar ontstaan als knokploegen zonder coherente visie maar al snel heeft zich een uitgesproken doctrine ontwikkeld en politicologen achten het fascisme een uitgesproken ideologie bij uitstek (en alleen al daarom kan het fascisme in ons huidig uitgesproken postideologische tijdperk dan ook niet in eigenlijke vorm terugkeren). Wat mensen associëren met het fascisme is denk ik vooral wat hun opa en oma hebben verteld over hun ervaringen in WO II, maar dat heeft meestal weinig van doen met de ideologie van het fascisme. Om te verhelderen wat het fascisme wel is, ga ik de naslagwerken hier ook niet herhalen maar ik zal wel bondig de kern eruit lichten.

De kern van het fascisme: totalitarisme
Mussolini is zelf heel helder over wat de kern van het fascisme is: dat is ‘totalitarisme’. Dat is een wat ingewikkeld begrip maar ik zal het zo uitleggen dat ik – via een omweg – tegelijkertijd alle wezenskenmerken van het fascisme de revue kan laten passeren. Het fascisme beoogt een contrarevolutie te zijn tegen de moderne revolutie van het individualisme en daarmee van het liberalisme dat immers het individu tot grondslag van de politiek heeft gemaakt (denk bv. aan de mensenrechten): het fascisme plaatst het geheel (het ‘totaal’) in plaats van het individu als basis van alle politiek. Merk overigens op dat dit nieuw was: voorafgaand aan het liberalisme telde niet het geheel maar slechts de adel dus de top; het marxisme baseerde politiek ook wel op de massa maar Mussolini onderscheidde het fascisme van het marxisme doordat het marxisme materialistisch en het fascisme idealistisch/spiritualistisch is (de zelfverklaarde filosoof van het fascisme, Gentile, was ook een neo-Hegeliaan). Het individu en dus ook bv. de mensenrechten doen er niet toe: het gaat om de wil en toekomst van het geheel c.q. de Staat.

Alle delen moeten ondergeschikt zijn aan het geheel (een bekend onderscheid tussen fascisme en nazisme hierin is dat dat geheel bij het fascisme de Staat en bij het nazisme het volk is). Bij het fascisme dient alles – niet alleen het individu maar ook elke groep c.q. klasse – zich dus te schikken naar het belang van het geheel c.q. de wil van de Staat. Daarom wijst het fascisme de parlementaire democratie af want die is een strijd van partijen c.q. deelbelangen: het fascisme wil alle verdeeldheid en individualiteit elimineren ten gunste van volstrekte eenheid. De Staat representeert niet alleen het geheel maar geeft ook leiding aan dat geheel, resulterend in de Leider die enerzijds democratisch de volkswil belichaamt en anderzijds visionair het volk leidt en daartoe onvoorwaardelijke gehoorzaamheid van allen eist (in de woorden van Mussolini is het fascisme ‘autoritair’).

Een oorlogsideologie
Hier toont zich ook het fascisme als typische oorlogsideologie: het doel van dit alles is om alle elementen tot eenheid te ‘bundelen’ (‘fasces’ is een bundel) om zo sterk te staan in de strijd en in welke strijd elk individu bereid moet zijn zich op te offeren voor het geheel. Tegenover het liberale individualisme waarin iedereen zijn eigen gang mag gaan en mag afwijken van de norm, dwingt het fascisme iedereen “in het gelid”: alle neuzen moeten dezelfde kant op wijzen. Daarin ligt ook de eigenlijke betekenis van het ‘totalitarisme’: burgers hebben geen privacy of individuele vrijheid dus recht op een eigen leven maar in alle aspecten van hun leven moeten zij allereerst het belang van de Staat dienen waartoe de Staat zich met alle aspecten van het leven bemoeit (bv. met de opvoeding en de lesstof op school). De Staat is in ‘total control’ en bepaalt wat iedereen moet denken en doen, resulterend in bv. grote beperking van de vrijheid van meningsuiting en journalistieke censuur maar ook in de doodstraf voor zware criminelen (of ontneming paspoort dus verbanning van elke crimineel).

Hiermee samenhangend is de fascistische wens tot mobilisatie en strijd: het fascisme is militaristisch (zich uitend in een voorliefde voor militaire parades en ander machtsvertoon) en ‘drillt’ de hele bevolking tot één groot leger van strijders. Tegenover het liberalisme dat conflicten vreedzaam wil oplossen door middel van dialoog en rechtspraak, gelooft het fascisme in geweld en macht (het recht van de sterkste) – hetgeen het fascisme overigens heeft afgekeken van het terrorisme van de anarchisten (en om welke reden het fascisme ook wel wordt opgevat als ‘staatsterreur’). Sowieso wijst het fascisme de rechtsstaat en de liberale scheiding van machten af: er is maar één (absolute) macht en dat is de Staat. De Staat is niet gehouden aan welk recht dan ook, resulterend in een ‘politiestaat’, en rechters zijn geen onafhankelijke macht maar slechts marionetten van de regering/Staat (resulterend in ‘showprocessen’).

De Messias
Ten slotte nog een meer metafysische alsmede historische benadering van het fascisme. Het christendom leerde ons een lineaire tijd: er was een begin en er komt een eind. Het fascisme lijkt ‘heidens’ in zijn opvatting van een circulaire tijd: alles komt en vergaat om zo plaats te maken voor het nieuwe welke cirkel eindeloos doorgaat (zoals de seizoenen). Kenmerkend voor het fascisme is dan ook de opvatting die zowel reactionair als revolutionair is: we zijn in verval – in de ‘winterfase’ van onze beschaving – geraakt (door toedoen van de politieke elite) en dreigen te worden overgenomen door een externe vijand tenzij we ons mobiliseren tot een eenheid waarmee we ons weer sterk kunnen maken. Trumps ‘make America great again’ is daarom typisch fascistisch, net als het verwijt van de NSB aan de politieke elite dat het de Gouden Eeuw heeft verkwanseld en Nederland heeft laten wegzinken tot een zwakke Staat die een speelbal van externe krachten is geworden in plaats van de wereld te domineren.

In het verlengde daarvan riep de NSB al op tot een verenigd Europa om zo weer sterk te staan: zo’n bundeling en mobilisatie van elementen – die dus nodig is om de dreigende rampspoed te kunnen keren – is ook typisch fascistisch, zoals we zagen. De Leider is echter zo ook – weer heel joods-christelijk – een soort charismatische Messias omdat hij onze enige kans op redding van de natie zou zijn. Fascisten achten de vrijheid bedreigd, maar dat is uiteraard niet de vrijheid in individuele, liberale zin maar de vrijheid van de natie als geheel die wordt bedreigd door externe vijanden. Het fascisme komt als het ware op voor het recht van het volk zichzelf te mogen zijn dus om de eigen tradities en cultuur te mogen behouden: vreemdelingen dienen zich aan te passen aan de heersende cultuur in plaats van andersom.

De ideologie van de massa
Op intern niveau was het fascisme op dezelfde grond bewust de eerste massabeweging in tweeërlei zin. De eerste zin is dat het alle klassen en ideologieën ‘bundelde’ om zo weerstand te kunnen bieden tegen de vijanden van de Staat. In de eerste plaats zijn die vijanden het liberalisme, dat immers de samenleving ‘atomiseert’ en doet uiteenvallen tot losse individuen, en het communisme dat oproept tot een klassenstrijd en zo de eenheid verscheurt (en het nazisme zag het wereldjodendom achter de desintegrerende, mondiale krachten van het liberalisme en het communisme). In feite verenigde het fascisme rechts en links – in de zin dat het het conservatisme en het socialisme verenigde – in de strijd tegen het liberalisme en het communisme.

De tweede zin is dat het fascisme populistisch is: het wijst de politieke elite af omdat die vervreemd is geraakt van de volkswil en de natie in verval heeft gestort. Het fascisme is de ideologie van de massa die bij wijze van coup de met name door kapitalisme gecorrumpeerde liberale elite afzet. In die zin achtte fascisten en nazi’s zich wel de ware socialisten. Het fascisme wist ook zeker de arbeiders aan te trekken en het geluid van ‘de straat’ in het parlement vertegenwoordigd te krijgen. Terwijl het communisme werd ontmaskerd als een uitbuitingsideologie-in-het-kwadraat (omdat het communisme alle eigendom van iedereen afpakt; zie bv. de hongersdoden in Oekraïne onder Stalins bewind), is in het fascisme alles van en voor het volk (waardoor socialisme en nationalisme als het ware samenvallen in het fascisme).

PVV is geen racisme en racisme is geen fascisme
Nu is verhelderd wat het fascisme is, is eenvoudig te zien in hoeverre de verschillende politieke partijen en opvattingen fascistisch kunnen worden genoemd. Allereerst merk ik op dat je bijna altijd hoort dat de PVV racistisch is en daarom fascistisch. Dat is echter een onnavolgbare redenering want het racisme – zie het verhaal hierboven – is helemaal geen element van het fascisme, laat staan haar wezenskenmerk. In wezen druist racisme zelfs in tegen de geest van het fascisme omdat het fascisme al het aanwezige wil bundelen en dus geen groep wil uitsluiten. Wel is het fascisme tegen het multiculturalisme: iedereen en dus ook elke minderheid moet zich aanpassen aan de wil van de Staat en de cultuur van de natie respecteren. Maar alle ideologieën – anders dan het multiculturalisme zelf – zijn tegen het multiculturalisme: bv. het liberalisme is ertegen omdat het multiculturalisme anti-individualistisch is in zijn groepsdenken, het socialisme is ertegen omdat het multiculturalisme politiek fundeert op culturen (de ‘bovenbouw’) in plaats van de sociaal-economische omstandigheden (de ‘onderbouw’ en wat er werkelijk toe doet) en het conservatisme omdat verschillende gelijkwaardige culturen in één Staat alleen maar conflicten zullen geven met een burgeroorlog als eindresultaat.

Dat de huidige rechts-populistische partijen ook tegen het multiculturalisme zijn maakt hen dus niet automatisch fascistisch, zelfs niet doordat hun weerzin tegen immigratie, het multiculturalisme en de islam hun wezenskenmerk vormt: hun afkeer is vooral conservatief gemotiveerd. Sowieso hebben de huidige rechts-populisten helemaal geen racistische opvattingen of theorieën (dat bv. negers lui zijn of dat er überhaupt zoiets als mensenrassen bestaan), zoals in het interbellum bijna iedereen die wel had (ook de progressieven!) en met name de nazi’s een heuse rassentheorie aan het fascisme toevoegden en zelfs tot de kern van hun eigen ideologie maakten. Overigens, omgekeerd waren de nazi’s opvallend ‘multiculturalistisch’ in hun interesse c.q. positieve waardering van de islam en de Oosterse religies (het nazisme is in hoge mate een product van de Romantiek met zijn obsessie en liefde voor ‘Moeder India’ en onder meer de centrale term ‘Ariër’ – een veroveraar afkomstig uit het huidige Iran – komt daaruit voort). En zoals bekend waren de nazi’s vooral antisemitisch hetgeen niet zomaar een vorm van racisme is: in zekere zin is antisemitisme zelfs het tegengestelde van racisme (zie mijn mening daarover hier) en hier heb ik het antisemitisme, dat een ideologie op zichzelf is, nader geanalyseerd.

Terwijl men in linkse kringen – opnieuw – veel antisemitisme (al dan niet vermomd als intense haat jegens Israël) alsmede waardering voor de islam en oosterse religies vindt die als zodanig sterk doet denken aan het nazisme, is de PVV juist een uitgesproken vriend van Israël. De PVV op die grond dan vergelijken met de nazi’s is op z’n minst bizar te noemen.

De PVV is niet extreem-rechts
Is de PVV dan fascistisch omdat het ‘extreem-rechts’ is? Maar dat etiket is net zo onzinnig als het vermeende racisme van de PVV. Allereerst is het fascisme zelf helemaal niet (extreem-)rechts: zoals hiervoor uitgelegd bundelde het fascisme juist alle linkse en rechtse krachten. Mussolini benadrukte ook dat het fascisme uitdrukkelijk niet links of rechts was maar een alternatieve ‘Derde Weg’ vormde. De term ‘extreem-rechts’ kan alleen verklaard worden doordat marxisten zich uitdrukkelijk van het socialisme van de fascisten wilden distantiëren: het fascisme zou een revolutie van de kleinburgerij zijn en om die reden een nep-socialisme en meer in het bijzonder zou het fascisme in zijn sociaal-darwinisme van het ‘recht van de sterkste’ slechts een ontspoord kapitalisme zijn. Maar dit marxistisch weerwoord is weinig overtuigend. Ook het marxisme zelf hanteert nota bene het beginsel van ‘het recht van de sterkste’ doordat het eveneens de liberale, parlementaire democratie afwijst en de communistische maatschappij door middel van revolutie, dus geweld, wil bewerkstelligen: het kapitalisme produceert zelf haar ondergang doordat het vrijwel iedereen tot proletariaat maakt die zo eenvoudig de macht kan grijpen en een ‘dictatuur van het proletariaat’ kan installeren.

Zoals al aangestipt was het fascistisch geweld in hoge mate een reactie op het anarchistische en communistische geweld: in die zin kan men de ‘tegenterreur’ van het fascisme ‘extreem-rechts’ noemen bij wijze van contrast met de oorspronkelijke terreur als ‘extreem-links’. Maar dat verdoezelt in enige mate dat de strijd tussen fascisten en marxisten bovenal een ideologische stammenstrijd binnen de linkse, antikapitalistische (arbeiders)beweging was. Hoe dan ook, ofschoon je misschien kunt discussiëren of de PVV kapitalistisch (rechts) of juist antikapitalistisch (links) is, de PVV is zeker niet extremistisch: de prefix ‘extreem-’ plegen we te gebruiken voor die bewegingen die de ‘vreedzame’ liberale, parlementaire democratie afwijzen ten gunste van terreur en geweld. Fascisten en marxisten waren in die zin extremistisch en links heeft nog altijd een extremistische onderstroom (bv. zichtbaar bij de dierenactivisten en bij de moord op Fortuyn), maar in ieder geval de PVV wijst alle geweld af en gelooft geheel in de parlementaire democratie, zodat zij veel maar in ieder geval niet extremistisch kan worden genoemd.

Ook het feit dat de PVV geen interne democratie hanteert is op geen enkele manier een indicatie dat de PVV – net als Hitler – de parlementaire democratie wil afschaffen zodra zij democratisch aan de macht is gekomen: het is veeleer een les van het LPF-debacle en wellicht ook de meer hedendaagse, ceasaristische, politieke vorm waarbij het oude partijsysteem sowieso iets van het verleden is.

Toch is de PVV fascistisch
Het linkse gebruik om de PVV te diskwalificeren als fascistisch want ‘racistisch’ en/of ‘extreem-rechts’ is aldus gebaseerd op louter onzin: de PVV is niet racistisch of nazistisch (de nazi’s loofden nota bene juist de islam) en als de PVV al rechts is dan is zij zeker niet extreem-rechts. Toch zit er waarheid in de bewering dat de PVV fascistisch is althans fascistische trekken heeft. De meest opvallende acht ik de uitgesproken – als totalitair te duiden – weerzin van Wilders tegen de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de media. Nu is het begrijpelijk en legitiem dat Wilders weerzin voelt bij de vonnissen van de ‘D’66-rechters’ met hun ‘lage straffen’ en vooringenomenheid jegens de PVV alsmede bij de hem eveneens vijandig gezindte, linkse ‘staatsmedia’, maar hij gaat te ver in zijn wensen en oproepen om rechters en journalisten, die zich hem onwelgevallig uitspreken, niet te respecteren en/of te ontslaan. De onafhankelijkheid van rechtspraak en media is een fundament van de liberale rechtsstaat en lijkt niet veilig bij de PVV die aldus lijkt te streven naar een absolute staatsmacht.

In dit verband kan men ook vraagtekens plaatsen bij de intolerantie van de PVV jegens de islam, zoals het willen sluiten van moskeeën en reduceren van de Koran tot een Donald Duck, maar belangwekkender is de gedachte daarachter: Nederland dreigt overspoeld te worden met een tsunami van islamisering. In dit apocalyptisch vijanddenken zien we de hele typisch fascistische retoriek tevoorschijn komen: Nederland is verkwanseld door de elite en dreigt geheel ten onder te gaan tenzij we het gevaar onder ogen zien en de strijd aangaan. De naam ‘Partij voor de Vrijheid’ lijkt ook fascistisch te moeten worden uitgelegd: het gaat hier niet om de liberale, individuele vrijheden – waar dan ook moslims aanspraak op kunnen maken – maar om de vrijheid van de Nederlandse natie die zich daartoe moet bevrijden van haar onderwerping aan de EU en van iedereen die onze vrijheden wil inperken (tot en met de mensen die ons het Sinterklaasfeest met Zwarte Piet willen ontnemen).

Charisma en theater
De fotoreportage van Wilders als zijn ‘held’ Michael de Ruyter is wellicht ook twijfelachtig voor zover De Ruyter een militair was die Nederland redde van overheersing/ondergang en Wilders hiermee (impliciet en net als de NSB van Mussert) het machtige, strijdlustige en onafhankelijke Nederland van de Gouden Eeuw als voorbeeld heeft. Qua persoonlijke uitstraling kan ook het opvallende kapsel van Wilders niet geheel worden genegeerd: fascistische dictators baseren hun democratische macht op charisma waartoe zij ook graag een opvallend uiterlijk kiezen, hetgeen wordt gedemonstreerd van Hitlers snorretje tot Kim Jung-un’s kapsel (het reguliere socialisme transformeert in de praktijk altijd tot een quasi-fascisme inclusief persoonsverheerlijking van de Leider). Terwijl parlementaire politici bijna allen ‘grijze’ figuren zijn, moet notie worden geslagen op het feit dat Wilders hiervan – net als de fascisten – bewust afwijkt.

Op hetzelfde vlak bevindt zich Wilders retorische vermogens om aandacht te genereren en van politiek een soort theater te maken (het Italiaanse fascisme ontstond ook in zekere zin als een soort politiek theater en ook later bleven de fascisten overal ter wereld meesters om gegarandeerd opschudding en sensatie te veroorzaken). Tot slot lijkt ook de PVV een massabeweging te willen zijn die alle lagen van de bevolking wil bedienen op grond van het ‘alles van en voor het volk c.q. de Staat’ en daarmee ondanks de VVD-afkomst van Wilders ook expliciet de lagere klassen als grootste slachtoffers van de globalisering en de immigratie, hetgeen ook haar linkse SP-achtige economische politiek verklaart. Net als de fascisten omzeilt de PVV zo de socialistische paradox die ontstaat als men anti-nationalistisch iedereen over alle landsgrenzen heen gelijk behandelt waarvan precies de eigen armen de dupe worden (bv. vrije immigratie maakt op den duur de verzorgingsstaat onbetaalbaar dus onhoudbaar: het fascisme en nu ook de PVV kiest hier ondubbelzinnig voor de verzorgingsstaat).

Conclusie
De PVV heeft een fascistische grondtoon, maar niet om de redenen die links daarvoor altijd geeft. In het bijzonder kan de afkeer van de PVV van de islam (‘islamofobie’) met geen mogelijkheid met het fascisme of nazisme worden geassocieerd. Ironisch genoeg lijken de felste tegenstanders van de PVV zelf wel sterk op de nazi’s met hun extremisme (dat is hun voorkeur voor geweld en de afwijzing van de parlementaire democratie waar de PVV deel van uitmaakt), hun uitsluitingen en intolerantie (namelijk van de PVV en andere andersdenkenden) en hun antisemitisme (al dan niet gecamoufleerd als zinderende Israël-haat). Voor zover de PVV ideologisch tot het fascisme moet worden gerekend, is het een postideologisch fascisme dat een omvattende coherente ideologie ontbeert maar wel het wezenskenmerk van het fascisme toont door haar opvatting dat de elite de belangen en de vrijheid van het Nederlandse volk heeft verkwanseld waardoor een vreemde overheersing ons bedreigt en een strijd zal moeten worden gevoerd om onze vrijheid en onafhankelijkheid te behouden of te herstellen.

De PVV is echter niet racistisch of tegen de parlementaire democratie zodat haar grootste gevaar is dat zij de onafhankelijkheid van rechters en pers – en daarmee de rechtsstaat – onder druk zet. Maar daarin is zij en andere, vergelijkbare rechts-populistische bewegingen niet bepaald uniek: het lijkt de algemene tendens in deze tijd te zijn van alle landen en partijen om quasi-fascistisch de rechtsstaat af te breken: zie bv. de ontwikkelingen in Rusland en Turkije maar ook in de EU en in Nederland lijkt de rechtsstaat ook zonder de PVV aan de macht – mede als gevolg van terrorisme waarmee de PVV wel ‘gelijk’ krijgt – steeds meer een ondergeschikt belang aan veiligheid (tegen de vijand) en totalitaire overheidscontrole (in de woorden van oud-ombudsman Brenninkmeijer worden we erop voorbereid dat het allemaal wel wat minder rechtsstatelijk kan).

In die zin is de polarisatie van andere partijen tegen de PVV – inclusief de lege scheldwoorden als ‘racisme’ en ‘fascisme’ – in hoge mate electorale retoriek en lijkt de PVV, zelfs al wordt zij bewust buiten de regeringsmacht gehouden, in veel opzichten de voortrekker van de algemene politieke koers.

---

Dit essay verscheen eerder op Geband van Joop