In Memoriam Hans Jansen (17 november 1942 – 5 mei 2015)

Khaybar Khaybar ya Yahoed, Jaysh Muhammad sa-ya’oed, klinkt het in Amsterdam tijdens een anti-Israëlische demonstratie. Khaybar, Khaybar, o Joden, het leger van Mohammed zal terugkeren. ‘Het is twijfelachtig hoe vrolijk we van het gebruik van deze yell moeten worden’, schrijft Hans Jansen. Want wat is ‘Khaybar’?

Khaybar was een oase die in de zomer van 628 door Mohammed met een grote legermacht werd aangevallen. De inwoners van Khaybar waren Joden. Mohammed liet de meeste mannen van Khaybar zonder veel omhaal doden; het restant werd schatplichtig gemaakt. De vrouwen werden als buit onder de moslims verdeeld. Nu is de intentie van de yell meteen ook beter te begrijpen.

De Sira
Hoe weten we dit allemaal over Khaybar? De verhalen die over Mohammed na zijn dood werden verteld, werden opgetekend door ene Ibn Ishaq rond het jaar 750, ruim een eeuw later dan de gebeurtenissen die ze beschrijven. Ibn Ishaqs biografie, de Sira, is de oudste biografie van de profeet van de islam. Geen Mohammedbiograaf kan om Ibn Ishaq heen. Ofschoon de Sira op zichzelf niet ‘heilig’ is, zoals de Koran, geeft ze gedetailleerde informatie over Mohammeds leven, dat als vlekkeloos geldt, en dat elke moslim dus moet proberen zo goed mogelijk na te leven.

De Khaybar-episode in Mohammeds leven is een van de vele gelegenheden die Hans Jansen aangrijpt om te verwijzen naar de actualiteit. De historische Mohammed is het tweede en laatste deel van Jansens Mohammedbiografie. In het eerste deel kwamen de gebeurtenissen in Mekka aan de orde. We pakken nu het verhaal weer op in het jaar 1 van de moslimse jaartelling (622 A.D.), als Mohammed arriveert in de stad Medina en daar aan het hoofd komt te staan van een eigen religieus-politieke gemeenschap. Het is het meest interessante gedeelte van Mohammeds leven, vol actie en spanning, veel geweld en gedoe met vrouwen. Jansen karakteriseert de verhalen over de Medinensische periode van Mohammed als soldatenkost: zelfmotiverende, rauwe tradities voor bij de rats, kuch en bonen, ‘waarin best wat bloed mag vloeien.’ Maar ‘voor de oecumenische multiculturele dialoog zijn ze ongeschikt’, stelt hij droogjes vast.

Historisch
Jansens biografie is een historische studie. Het eigenlijke onderwerp is niet Mohammed, maar de Sira van Ibn Ishaq. Jansen vertelt de meest levendige gedeeltes van de Sira na, beschrijft de saaiere gedeeltes, en weeft daar zijn eigen tekstkritisch commentaar doorheen. Daarmee laat hij in de eerste plaats zien hoe de verhalen van Ibn Ishaq in hun eigen tijd, zo rond het jaar 800, werden begrepen. De verhalen binden de doctrinaire strijd aan met het christendom en het jodendom, maar spelen ook een propagandistische rol in de strijd tussen de moslims onderling, die erover ging welke groep moslims zich eigenaar mocht noemen van Mohammeds spirituele en materiële erfenis.

Het is een kunststukje dat Jansen met zijn boek presteert: een historisch-wetenschappelijk commentaar op een vroegmiddeleeuwse tekst, dat inzicht geeft in de islamitische orthodoxie, leuk is om te lezen en ook nog eens een verbinding legt met onze tijd, dat doen niet veel Arabisten hem na. Als uitsmijter heeft Jansen nog een klein, maar dringend boodschapje dat gericht lijkt te zijn tot moslims. Historiseer! Dat wil zeggen: zie in, dat alle verhalen over Mohammed door verschillende filters zijn gegaan, filters van feilbare mensen met hun eigen aardse programma’s en doelen. Onderzoek die doelen, zegt Jansen, maar maak jezelf niet tot instrument van die mensen, want dat komt neer op shirk, pure afgoderij. Door aan het waarheidsgehalte van de verhalen over Mohammed te twijfelen, versterk je je geloof dus juist.

Hoofdzondes
Dat is een diepzinnige en hoopvolle boodschap van Jansen, maar zolang we te maken hebben met moslimgoeroes als Tariq Ramadan die met groeiend succes een nieuwe islamitische orthodoxie voor Europa aan het regelen zijn, is het somber gesteld met de historisering van Mohammedverhalen door moslims. Ook Ramadan, ooit gasthoogleraar aan de Erasmusuniversiteit, heeft een Mohammedbiografie geschreven. In zijn inleiding noemt hij zijn boek ‘wetenschappelijk verantwoord met betrekking tot de klassieke islamitische bronnen.’ Deze mededeling heeft op zichzelf als iets potsierlijks; alleen kwakzalvers noemen zichzelf ‘wetenschappelijk verantwoord.’ Wetenschappelijk verantwoord zou Ramadans studie van Mohammed pas zijn, als hij de bronnen zou onderwerpen aan dezelfde soort scrupules als Hans Jansen. Ramadan kan voor zijn verhaal niet om Ibn Ishaq heen, maar hij begaat twee wetenschappelijke hoofdzondes ten aanzien van de bron: hij neemt Ibn Ishaqs verhalen over Mohammed als ‘waargebeurd’ én hij stelt ze eigenhandig wat bij om ze verteerbaar te maken voor een modern Europees publiek.

Zo vloeit er bij Ramadan in Khaybar geen druppel bloed en blijven de vrouwen onaangeraakt; de ‘overwonnenen werd opgedragen hun bezittingen te verlaten en zich met hun vrouwen en kinderen te verwijderen’, schrijft Ramadan op een toon alsof het zo tot ieders tevredenheid is geregeld. De vrouw die in het verhaal van Ibn Ishaq huilend langs de lijken loopt, is gevoeglijk komen te vervallen.

Balans
Wetenschappelijke eerlijkheid is Ramadan dus vreemd, maar hoe zit het met de rest van zijn moraal? De aanval van Mohammeds leger op Khaybar was ongeprovoceerd, zoals Jansen laat zien. De mensen werden plompverloren overvallen in hun dagelijkse werkzaamheden. Tariq Ramadan rechtvaardigt Mohammeds onaflatende gewapende strijd, qital (een woord waarin de betekenis ‘moorden’ etymologisch ligt besloten), als ‘verzet tegen gewapende agressie, zelfverdediging tegen onderdrukkers.’ Het is echter duidelijk dat de agressie in de Khaybar-episode van de moslimkant kwam en dat er geen sprake was van onderdrukking door Khaybar. Ramadan ondervangt dat door kosmische betekenis aan het begrip qital te geven. Het gaat hier om ‘de menselijke natuur, die zoekt naar balans en regulering.’ Oorlogvoering noemt hij het ‘noodzakelijke pad naar vrede.’ Met andere woorden: de mannelijke inwoners van Khaybar hebben door hun wrede dood een nuttige, zelfs noodzakelijke bijdrage geleverd aan het herstel van de ‘balans’ in de menselijke natuur en de vrede op aarde in het algemeen. Deze bereidheid tot offering van andere, niet-moslimse mensen tot herstel van de kosmische orde doortrekt het hele werk van Tariq Ramadan. Het is precies dit wat Hans Jansen aan het einde van zijn boek definieert als shirk, plaatsnemen naast God, om samen met hem over leven en dood te beschikken.

———————————————————————————————-

Deze recensie verscheen eerder in de Volkskrant

———————————————————————————————-

Hans Jansen – De historische Mohammed: de verhalen uit Medina
De Arbeiderspers 2007
ISBN 978 90 295 6451 9

Tariq Ramadan – The Messenger: The Meanings of the Life of Mohammed
Penguin Books 2008
ISBN 978 1 846 14025 9