Toon Kasdorp denkt na over de ongerijmdheden waarmee we dagelijks worden gebombardeerd. Groepsgedrag op de snijtafel.

Zou er nu werkelijk iemand zijn die denkt dat zijn reizen het milieu niet aantast, als hij maar geld geeft om een paar bomen te planten elke keer dat hij in een vliegtuig stapt? Zoiets lezen de mensen in de krant en ze denken er verder niet over na. Het neemt wat van het schuldgevoel weg, en een schuldgevoel over het milieu heeft iedereen tegenwoordig wel. Heb je het toevallig niet, dan is het maar beter voor je public image om te doen alsof.

Iedereen weet zich in zijn opvattingen graag gesteund door zijn omgeving. Helemaal geldt dat hier in Nederland waar we niet houden van gekissebis en de meeste mensen liever de dingen doen dan erover na te denken. Die druk op de gelijkvormigheid van de opinies en die angst om verdacht te worden van afwijkende meningen bemoeilijkt het ontstaan van nieuwe ideeën. Toch hebben we ze nodig wanneer de wereld om ons heen verandert en oude ideeën niet meer voldoen.

Voor ideeën is het, zoals bekend, niet nodig dat ze juist zijn, zolang ze maar werken of zolang ze in elk geval maar geen schade aanrichten. Daarom zijn veel eerbiedwaardige oude ideeën nooit echt op de proef gesteld en houden we ze om die reden nog steeds voor waar. Tot die categorie horen de gelijkheid van de mensen en andere opvattingen uit de catalogus van de democratie en de mensenrechten[1].

We leven in een tijd waarin de economie globaliseert. De samenleving waarin we leven globaliseert mee. De economie trekt de wereld in en de wereld immigreert onze kant op. Een van de dingen die we nu uitvinden is dat onze manier van leven niet de enige is en dat democratie en mensenrechten niet overal met evenveel vastberadenheid worden omarmd als in West Europa en de VS. President Bush dacht dat de democratische boodschap die hij kwam brengen in Irak zou worden toegejuicht, toen hij er met zijn leger binnentrok. Hij kon zich ook niet voorstellen dat de mensen in Afghanistan eerder de Taliban dan de Amerikanen in hun dorpen zouden binnenhalen. Maar hij vergiste zich beide keren.

Moslims vinden niet dat alle mensen gelijk zijn. Alle gelovigen misschien, maar niet alle mensen. Iedereen hoort te buigen voor de wil van Allah en de boodschap van diens profeet. Vrijheid van meningsuiting? Niets daarvan. Vrijheid van godsdienst? Alleen voor het ware geloof en dat is niet eens de hele islam. Dat is de Soenna of de Sjiitische variant of whatever de plaatselijke imam tijdens het vrijdaggebed aan de gelovigen voorhoudt. De rest wordt te vuur en te zwaard bestreden ook de medemoslims, tenzij er wereldlijke heersers zijn die dat voorkomen. Vrijheid van vereniging? Beslist niet. Daarom heeft ieder moslimland zijn geheime politie en wie rustig en ongestoord zijn leven wil leiden doet er beter aan om nergens lid van te zijn, tenzij het moet. Vrijheid van betoging? Ja, als die door de overheid is georganiseerd en anders is het verboden. Due proces of law? Voor onschuldigen ja, maar niet voor boeven, dat vindt men een van de merkwaardigste aberraties van het westerse systeem. Ook al die andere vrijheden en beschermingsrechten van burgers worden niet zo maar toegejuicht. Die worden verwelkomd voor jezelf en je familie en desnoods voor je stam, maar niet voor anderen, want dan wordt het anarchie. De eerste weken na de bevrijding van Irak hebben we kunnen zien waar dat toe leidt. En ook bij de opstand in Libië hadden de vluchtende Europeanen en Aziaten meer last van de opstandelingen dan van de milities van Chadaffi. Dat las je hier niet en dat hoorde je niet in de media maar wel als je iemand persoonlijk kende die er vandaan kwam.

Als we een ding leren nu de globalisering ons andere delen van de wereld op het netvlies plaatst, dan is het dat democratie alleen maar werkt waar de mensen bereid zijn om hun medeburgers te vertrouwen inclusief de etnische groeperingen waar zij toevallig zelf niet toe horen. Vertrouwen is geen gegeven, het is een proces. Alleen wie eerst vertrouwen schenkt krijgt het ook terug en alleen dan is dat vertrouwen ook gerechtvaardigd. Hoe maak je een begin met het proces? Hoe zorg je ervoor dat een samenleving op termijn rijp wordt voor democratie en mensenrechten? Het onderlinge vertrouwen in een democratische samenleving heeft grote voordelen maar het brengt ook grote risico’s mee.

Je kunt het proces starten met een behoorlijke wetgeving die inspeelt op de noden en behoeften van de samenleving en door de strenge handhaving daarvan. Door het opzetten van een integere overheid die zich zelf ook aan de wet onderwerpt.

Wie garandeert dat het ook zo blijft als het eenmaal is opgezet? Daar zit inderdaad de crux. Moestafa Kemal Atatürk heeft het geprobeerd, maar het leger dat hij met het toezicht op de handhaving van zijn grondwet had belast is te weinig buigzaam en geïnspireerd gebleken om mee te groeien met de veranderende Turkse samenleving. De islam beleeft nu in Turkije een wederopstanding in het publieke domein, tot verdriet van de seculiere Turken en van iedereen die het goed met dat land voor heeft.

Als mensen de voorkeur blijven geven aan de regels van hun godsdienst boven die van het recht zoals wij dat verstaan, dan wordt het niets met die mensenrechten en met de democratie. Het valt te voorzien dat in de concurrentiestrijd tussen mensenrechten en geloof het geloof wereldwijd de overhand zal hebben.
Kunnen we volstaan met het hebben van democratie en mensenrechten in eigen kring en daarbuiten iedereen zelf maar laten uitmaken wat hij wil?

Daarin zit een innerlijke tegenstrijdigheid. Democratie en mensenrechten zijn de zedelijke kant van de verlichting. Kant, die aan dat onderwerp een aantal essays heeft gewijd, ziet verwezenlijking alleen maar mogelijk als alle mensen er aan mee doen. Hij dacht daarom ook dat het nog lang ging duren voor het zover zou zijn. De Verenigde Naties zijn een vroege uitwerking van deze Kantiaanse gedachte. Maar wat als de mensen uit niet-westerse landen de principes van de verlichting niet aanvaarden, omdat ze de voorkeur geven aan overgeleverde ideeën die hun eigen samenleving hebben gevormd? Dan is dat toch hun democratisch recht? Hitler is ooit democratisch aan de macht gekomen hoewel men het naziregime met geen mogelijkheid democratisch kon noemen. Dat deed Hitler dan ook niet. Hij gebruikte de democratie om aan de macht te komen en schafte haar toen af.

Er zit een innerlijke tegenstrijdigheid in de verbreiding van de westerse waarden. Als wij ons in de globaliserende wereld niet aan weten te passen kan onze democratie met zijn humanitaire waarden aan die contradictie ten gronde gaan.

---

1. Dat deze denkbeelden mogelijk niet waar zijn, hoeft niet te betekenen dat ze geen gunstige invloed hebben gehad. Democratie heeft zeker bijgedragen aan de cohesie van de samenleving en de mensenrechten vervullen de functie van een seculier geloof. Daarom zijn ook zoveel serieuze jonge vrouwen die vroeger elke dag naar de kerk gingen nu fanatieke pleitbezorgers van de mensenrechten.