De samenleving waartoe iemand hoort bepaalt voor een belangrijk deel zijn gedrag. Dat weten we. Dat geldt niet alleen voor het groepsgedrag waar hij aan deelneemt maar ook voor zijn individuele gedrag. Het is daarbij trouwens lang niet altijd even duidelijk wat groeps- en wat individueel gedrag is en meestal wordt daar helemaal geen rekening mee gehouden.

Voor de rechtszaak in Almere[1] over de doodslag op de voetbalgrensrechter gold in zekere zin een uitzondering. Dat die aanslag als groeps-gedrag werd beschouwd kwam tot uiting in de conclusie dat er van medeplegen sprake was en dat de individuele verantwoordelijkheid er niet toe deed.

Bij een soortgelijke mishandeling met dodelijk afloop bij Dirk van den Broek op het Marie Heinekenplein lag dat nog anders. Toen werden alleen de jongens zwaar gestraft die het fatsoen hadden gehad hun aandeel in de mishandeling te bekennen. Wie botweg ontkende iets gedaan te hebben kwam daarmee toen weg wegens gebrek aan bewijs.

Ik denk dat de rechters in Almere dat beter zagen dan die in Amsterdam of misschien is er daarbij sprake geweest van voortschrijdend inzicht. Maar in geen van beide gevallen gold de omstandigheid dat de daders uit criminogene milieus kwamen als een verzachtende of als een verzwarende omstandigheid. Maar dat die achtergrond relevant is geweest voor hun gedrag, dat staat eigenlijk wel vast.

Op de overheid rust een zware verantwoordelijkheid om criminogene sub-samenlevingen niet te laten voortbestaan. Daar is zij zich ook wel van bewust in de zin dat gemeenten en woningbouwverenigingen in Nederland er alles aan doen om verkrotting van wijken te voorkomen en dat de jeugdzorg in dat soort wijken actiever is dan op andere plekken in de samenleving.

Maar preventief optreden in de zin dat massale immigratie uit moslim landen in Nederland wordt tegengegaan of dat wordt voorkomen dat er hier Arabische wijken ontstaan, dat doen we niet.

Ik meen dat dit in de eerste plaats komt omdat onze cultuur zo individualistisch is ingesteld dat we het onderwerp als het ware negeren. Iedereen die er even over nadenkt ziet in dat het een echt onderwerp is en dat het belangrijk is, maar het ligt te dicht naast discriminatie. Iedereen heeft er recht op om als individu behandeld te worden, menen we en daarom negeren we de groepsaspecten. Toch is dat struisvogelpolitiek. Hier worden typisch normatieve en feitelijke argumenten door elkaar gehaald, waardoor een helder inzicht in de problematiek verhinderd wordt.

In de berichtgeving over de doodslag op de grensrechter in Almere, vielen twee dingen op. Het eerste was dat de schuld voor het misdrijf uitsluitend bij de jeugdige verdachten werd gelegd en niet bij de club waarvoor ze speelden. Wel weer voor een niet gering deel bij de KNVB, die tegen geweldpleging op de voetbalvelden strenger zou moeten optreden dan in de praktijk gebeurt. Maar niet bij de vereniging Nieuw Sloten, al was die al een paar keer eerder bij soortgelijke incidenten betrokken geweest. Bij een rondvraag bij andere clubs bleek dat Nieuw Sloten een wel-verdiende reputatie heeft voor geweldpleging tegen tegenstanders en de arbitrage.

Het tweede opmerkelijk feit was dat niemand vermeldde dat twee van de daders Marokkanen waren en dat pas twee dagen later op een heel indirecte manier duidelijk werd voor niet-Amsterdammers dat het hier om Marokkanen moest gaan. Toen werden ouders van spelers en politici van de deelraad geïnterviewd, die allemaal Marokkaans bleken te zijn en die zeiden het allemaal heel verschrikkelijk te vinden voor de ouders van zulke jongens.

Amsterdammers denken bij het woord Nieuw Sloten meteen aan Osdorp en Slotervaart, aan het stadsdeel dus waar in meerderheid Marokkanen wonen. Maar dat woord viel niet. Wel werd op gemerkt dat het aantal nationaliteiten in de buurt legio was, maar voor de rest werd het woord allochtoon of Marokkaan vermeden, zo opvallend dat het eigenlijk uit het negatieve even duidelijk werd als wanneer men de waarheid met zo veel worden had vermeld.

Hieruit mag wel geconcludeerd worden dat niet alleen de overheid maar ook de pers heel ver gaat in het vermijden van alles wat criminaliteit associeert met etniciteiten.

Eigenlijk zou een club met een record van geweldpleging als Nieuw Sloten al lang uit de competities moeten zijn genomen. Dat dit niet gebeurt is geen toeval, en de verwijten in de pers aan de KNVB in dit verband zijn hypocriet. De voetbalbond doet niet anders dan de gemeente en de media. Verreweg de meeste van de als gewelddadig bekend staande clubs hebben een meerderheid van allochtone spelers of een substantieel aantal allochtonen. Juist deze clubs uit te sluiten zou de integratie tegenwerken, denkt men. Opvallend was hoe dit argument door Huys en de vertegenwoordiger van de KNVB niet gebruikt werd in dat bizarre interview over deze kwestie bij Nieuwsuur. We menen kennelijk dat struisvogelpolitiek de integratie bevordert maar het doet eerder het omgekeerde.

We zouden man en paard horen te noemen in de publiciteit maar daarnaast ook veel meer moeten berichten over wel goed verlopende projecten in de sfeer van de integratie van buitenlanders. De opvatting dat goed nieuws geen nieuws zou zijn is in dit verband onjuist.

Stel nu eens dat het OM in het geval van de doodgeschopte grensrechter niet in staat zou zijn aan te geven wie de doodschop had gegeven, dan was doodslag niet meer te bewijzen geweest en ook een groepsmisdrijf niet. Niet ondenkbeeldig, lijkt me.

Zo’n probleem hebben we inderdaad wel eens gehad wanneer er meer daders waren en iedereen ontkende. In het geval van Nieuw Sloten deed het zich niet voor, omdat meer mensen en tenminste de drie beklaagden bewijsbaar aan het schoppen en slaan hebben meegedaan. Ze hebben alle drie deel aan de oorzaak en de schuld en dat zou op zich voldoende moeten zijn voor een veroordeling op een tenlastelegging van doodslag. Maar straf voor de groep als zodanig kan alleen indirect via optreden van de KNVB.

De bond kan royeren maar dat moet dan via de tuchtcommissie en dat is terecht. Het is een strafprocedure en daar komen rechters aan te pas, zij het geen strafrechters. Ik citeer uit het reglement:

3.9 Procedure excessieve overtredingen.
Definitie excessieve overtredingen.
Als excessieve overtredingen worden beschouwd individuele en collectieve overtredingen bestaande uit: – buitensporig fysiek geweld jegens een individu of meerdere individuen; – ernstige bedreiging van een individu of meerdere individuen; – raak spuwen van een individu of meerdere individuen, voor, gedurende, dan wel na de wedstrijd.

Procedure excessieve overtredingen Ingeval zich een excessieve overtreding heeft voorgedaan is de procedure als volgt:
1. Conform het Reglement Wedstrijden Amateur Veldvoetbal (artikel 32 lid 2 onder b en c) en het Reglement Wedstrijden Amateur Zaalvoetbal (artikel 28 lid 2 onder b en c) dient op de eerstvolgende werkdag (uiterlijk om 12.00 uur) de excessieve overtreding te worden gerapporteerd aan de afdeling tuchtzaken van het desbetreffende districtskantoor of bondsbureau. 2. De afdeling tuchtzaken verwerkt de verklaringen en maakt, eventueel na overleg met de voorzitter van de tuchtcommissie, een vermoedelijk exceszaak tegen betrokkene aanhangig. 3. De verkorte procedure is van toepassing. 4. De zaak wordt mondeling behandeld, tenzij betrokkene hiervan afziet en de tuchtcommissie hiermee instemt. 5. De voorzitter van de tuchtcommissie kan, op grond van het Reglement Tuchtrechtspraak Amateurvoetbal (artikel 37 t/m 42), van zijn bijzondere bevoegdheden gebruik maken. Deze bijzondere bevoegdheden zijn: – voorlopige schorsing van betrokkene; – opschorting van de competitie- en/of bekerwedstrijden voor het elftal of team van betrokkene. 6. De tuchtcommissie doet zo mogelijk binnen twee weken uitspraak, doch uiterlijk binnen drie weken na de molestatie, tenzij zeer bijzondere omstandigheden zich daartegen verzetten. Naast de tuchtrechtelijke behandeling van een zaak door de tuchtcommissie heeft het bestuur de bevoegdheid een vereniging c.q. team uit de competitie te nemen indien bedoelde vereniging, bedoeld team en/of leden van bedoelde vereniging eenmaal in extreme vorm of meerdere keren schuldig is/zijn bevonden aan molestatie (een) excessieve overtreding(en).

Tot zover de tuchtrechtelijke bepalingen die hier relevant zijn. Voor ernstige misdragingen op het voetbalveld lijken me die voldoende, maar je zou je kunnen afvragen of moord en doodslag nog onder misdragingen zijn te kwalificeren.

Wanneer een groep een misdrijf pleegt en iedereen ontkent en geeft elkaar de schuld, dan wil het nog wel eens lukken dat iedereen vrij uit gaat. Dat ontkennen en de schuld op anderen schuiven, mits niet te specifiek, is wat strafadvocaten hun cliënten aanraden.

Daar gelden strikte regels voor en als de ene advocaat bruikbare informatie levert tegen de cliënt van een andere, dan is de beer los. Die regels vindt U niet terug in de advocatenwet of de beroepsregels. Het is een ingeslopen gewoonte en een die in strijd is met de wet en de beroepsethiek. Maar strafadvocaten hebben in het algemeen al een eigen soort ethiek die afwijkt van de rest van het beroep.

Persoonlijk vind ik dat hier een taak ligt voor de deken en de Raad van Discipline, maar in het algemeen vindt men dat strafadvocaten hun gang maar moeten gaan omdat het belang van de cliënt nu eenmaal voorop staat en grenzen daarbij niet zo gemakkelijk te trekken zijn.

Deze houding van de strafadvocaten en de lijdelijkheid van rechters in dit opzicht leidt ertoe dat bij juristen buiten het strafrechtcircuit de overtuiging toeneemt dat het parlement nodig wetgeving moet gaan maken die specifieker gericht is tegen groepscriminaliteit. Wat er nu in het Wetboek van Strafrecht staat is kennelijk niet voldoende.

Het zou niet zo moeilijk moeten zijn om mensen, van wie vast staat dat ze tot de groep behoort hebben van waaruit een misdrijf is gepleegd, allemaal strafrechtelijk aansprakelijk te houden tenzij ze aan kunnen tonen dat ze persoonlijk geen enkele verantwoordelijkheid hebben gedragen. Kunnen ze aantonen dat ze een ondergeschikte rol hebben gespeeld dan zou dat kunnen gelden als een strafverminderingsgrond. Daarmee zou je de bewijslast omdraaien en dat is precies wat we hier nodig hebben. Een groep is iets anders dan een optelsom van individuen en wie er zich bij aansluit draagt verantwoordelijkheid voor wat de groep aanricht.

Ik weet dat vanuit strafrechtkringen daar ernstige bezwaren tegen bestaan omdat het strijdt met de specifiteitsregel en omdat je met het probleem komt te zitten wanneer er precies sprake is van een groep. Dat laatste is naar mijn mening meestal een schijn probleem. Er is helemaal geen twijfel over dat de spelers die de grensrechter in Almere aanvielen een groep vormden. Wie die kant op rende en er bij was toen de man geschopt werd maakte deel uit van de groep. En als van iemand niet vast staat dat hij erbij was, dan wordt hij vrijgesproken.

Zo moeilijk is het dus niet en het wordt hoog tijd dat in deze leemte in de wet wordt voorzien. Het geldt niet alleen voor zware mishandeling die de dood ten gevolge heeft, zoals in dit geval, maar ook bij overvallen, roof, straatschenderij en andere collectief gepleegde misdrijven waar we met hetzelfde probleem worden geconfronteerd. Als een aantal van de voetballers die nu terecht stonden vrij uit zou zijn gegaan omdat niet bewezen kon worden wat hun precieze aandeel was geweest in de mishandeling van de grensrechter, dan was de roep om betere wetgeving ongetwijfeld veel sterker geworden.
De moeite die strafrechtmensen hebben met het veroordelen van groepsgedrag hangt samen met een belangrijk kenmerk van onze samenleving.

Dat kenmerk is het individualisme. Individualisme is een interessant begrip in dit verband omdat een individualistische samenleving eigenlijk een contradictie in terminis is. Het begrip ‘multiculturele samenleving’ vertoont een soortgelijke innerlijke tegenstrijdigheid. Cultuur is een enkelvoudig begrip en multi betekent meervoudig.

Tegelijkertijd een- en meervoudig zijn, dat zou niet moeten kunnen. Daarom betekent multicultureel in de praktijk dat de samenleving uiteenvalt in groepen die los van elkaar leven, zoals dat vroeger in de middeleeuwen het geval was met de adel, de geestelijkheid en het gewone volk. Multicultureel betekent dat in een samenleving het horen bij een subgroep gaat prevaleren boven de saamhorigheid en loyaliteit ten aanzien van het gemene best.

Deel uitmaken van een samenleving en tegelijk op je zelf leven, dat is iets wat niet echt kan en waar je in elk geval niet happy van wordt. Individualisme is, strikt genomen, asociaal en past niet in de menselijke psyche. Het is een afwijking, die we in haar meest zuivere vorm autisme noemen. Wie er aan lijdt is een slecht functionerend en ongelukkig mens.

Het individualisme dat tijdens de verlichting werd gepropageerd betekende oorspronkelijk helemaal niet dat de samenleving uit losse individuen zou bestaan, die geen verband met elkaar hielden, maar alleen dat zij niet langer uit standen bestond, of op een andere manier uit groepen die binnen de samenleving separaat van elkaar leefden. Alle mensen vormen in de opvatting van de verlichting een familie, een fraternité: ze concurreren niet, maar werken samen. Dat was het ideaal en zo hoort het ook bevestigt nu de wetenschap.

In de middeleeuwen en in het begin van de nieuwe tijd was iemand burger van zijn stad, lid van zijn gilde, buurtgenoot of op een andere manier lid van een overzichtelijke groep die zijn identiteit bepaalde en waarbinnen hij de andere leden kende. Of die stad nu tot het graafschap Holland of het bisdom Utrecht behoorde dat interesseerde hem maar matig, want daar lag zijn identiteit niet. Of de graaf zelf Hollander was of uit Beieren of Henegouwen afkomstig, dat interesseerde hem al evenmin, wij zouden tegenwoordig zeggen, dat was de ver-van-mijn-bed-show. Maar de stad, het gilde en de buurt, dat kon hij behappen en die konden een volledig beroep doen op zijn loyaliteit.

Sinds de Verlichting is dat allemaal anders geworden. Na 1800 is iemand in de eerste plaats lid van een natie. Burger misschien, maar niet meer van een stad, maar van een heel land. Van Frankrijk of Engeland bijvoorbeeld. Dat zijn grote super gemeenschappen die heel lang in beginsel autonoom waren en het zonder hulp van buiten konden stellen. Maar dat waren aan de andere kant samenlevingen waarbinnen men elkaar niet meer kende en waarin men dan ook als lid van de groep op zich zelf bleef staan.

Zo kon individualistisch de betekenis van groepsloos krijgen, maar dat is alleen relatief het geval, in vergelijk met andere en oudere samenlevingen. Leven buiten groepsverband is voor mensen niet echt mogelijk. Toch is er sinds de hoge middeleeuwen wel degelijk een behoorlijke verschuiving geweest van collectivistisch naar meer individualistisch.
Ik kreeg daar van een historisch geschoolde vriend een mooi juridisch voorbeeld van, dat voor zover ik weet niet eerder iemand is opgevallen.

Iets wat juristen die het oud vaderlands recht bestuderen steevast opvalt is het gebrek aan onderscheid dat in de middeleeuwen gemaakt werd tussen publiek en privaat recht. Publieke rechten en daarmee samenhangende verplichtingen konden vererven en verhandeld worden alsof het privé eigendommen waren. En dat waren het in feite ook.

Wat minder algemeen onderkend wordt is dat de rechten die mensen hadden, ook hele gewone privé rechten, als die van een vrouw op haar bruidsschat, een publiekrechtelijke functie hadden, dat wil zeggen niet privé, maar qualitate qua werden verkregen en gehouden.

Dat speelde een rol in de kwestie van de bruidsschat van Maria van Hongarije. Zij was de zuster van Karel de Vijfde en van Ferdinand van Oostenrijk. Zij trouwde met Lodewijk de Tweede van Hongarije en Bohemen. Hongarije was een belangrijke bondgenoot van de Habsburgers tegen de Ottomanen. Het huwelijk en de bruidsschat waren bedoeld om het bondgenootschap te versterken. Door de nederlaag bij Mohacs raakte Lodewijk zijn rijk en zijn leven kwijt en verloor het bondgenootschap zijn betekenis. De bruidsschat, die toen nog niet was uitbetaald, bestond in hoofdzaak uit landerijen en heerlijke rechten in Oostenrijk. Ferdinand, die Lodewijk in diens bestuurlijke rechten en verplichtingen opvolgde, weigerde de bruidsschat aan zijn zuster over te maken. Daarover werd een beroemd proces gevoerd in meerdere instanties, waarin onze landgenoot Viglius namens Maria een grote rol heeft gespeeld.

De zestiende eeuw was een overgangstijd tussen de middeleeuwen en de moderne tijd en Viglius won. Wij kunnen ons nu nauwelijks nog voorstellen dat er over deze zaak geprocedeerd kon worden, zo zeer lijkt Maria in het gelijk te staan, maar dat is modern en individualistisch. Was de procedure een eeuw eerder gevoerd dan had Ferdinand waarschijnlijk gewonnen, want de taak waarvoor de bruidsschat was gegeven bestond niet meer of, als U wilt, was bij Ferdinand terecht gekomen. Hij kon uit dien hoofde meer aanspraak maken op het vermogen dan zijn zuster. De verandering die er in dit opzicht sinds de middeleeuwen heeft plaats gevonden is intussen compleet.

Iemand in hoofdzaak behandelen als lid van de groep waar hij toe hoort of als verlengstuk van de taak die hij in de samenleving heeft en niet als individu, is intussen onbehoorlijk geworden, een vorm van discriminatie eigenlijk. Het lidmaatschap van een groep kan iemand niet meer worden tegengeworpen. Hij heeft er recht op in alle opzichten als een individu te worden behandeld.

Maar omdat groepen nog wel steeds bestaan en dat regelmatig ook op negatieve manier manifesteren, kan het heel hinderlijk zijn dat de samenleving er niet meer op ingericht is.
Wie supporter is van Feyenoord en als zodanig mee gaat naar Amsterdam om de wedstrijd met Ajax mee te maken, weet dat hij daar uitsluitend als Feyenoorder komt. Toch is dat onvoldoende om verantwoordelijk te worden gesteld als de te verwachten rellen inderdaad uitbreken en men daar bewijsbaar als Feyenoord-fan bij aanwezig geweest is. Als bewijs dat men schuldig is aan de rellen is aanwezigheid in de wetenschap van waarschijnlijkheid van de rellen niet genoeg. De fans van Ajax kunnen in een trein zitten die afgebroken wordt op weg naar Feyenoord zonder collectief voor de gevolgen op te draaien. De paar miljoen schade, die de NS lijdt door het gebeuren, worden niet door Ajax of haar supporters gedragen maar door U en mij als wij straks de duurdere treinkaartjes betalen.

De NS zou van iedere kapot gestoken bank afzonderlijk moeten bewijzen welke supporter met zijn mes bezig is geweest. Ons strafrecht en in de schaduw daarvan het verhaalsrecht van een gelaedeerde is gericht op individuen. Toch is er bij crimineel groepsgedrag ethisch weinig reden het ene lid zwaarder te bestraffen dan het andere voor wat zij gezamenlijk hebben aangericht.

Toen Mevrouw Joos op het Van der Helstplein door een groep allochtonen geschopt en geslagen werd met dodelijke afloop, omdat zij verdacht werd van winkeldiefstal en ze zich minachtend tegenover hen had uitgelaten, werden alleen die leden van de groep veroordeeld, die hun aandeel in de lynchpartij bekenden. Dit soort irrelevanties in het recht zijn een gevolg van ons onvermogen om op een rationele manier met groepen om te gaan.

---

1. De 41-jarige grensrechter Richard Nieuwenhuizen uit Almere die werd mishandeld door drie jongens van 15 en 16, is aan zijn verwondingen overleden.

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp