De Nederlandse overheid experimenteert met de inzet van klikkende burgers voor de wetshandhaving. Kan dat zo maar, en wat zijn de bezwaren?

Zo’n dertig Nederlandse gemeenten experimenteren met een app, waarin burgers en ondernemers een vermoeden van criminele activiteit kunnen melden. De Autoriteit Persoonsgegevens en juristen waarschuwen voor serieuze privacyrisico’s en foute motieven bij de meldingen.

De gemeente als politieagent: het doet denken aan de donkere jaren in het Oostblok, waarbij de door de communistische partij gedicteerde overheid burgers aanmoedigde om hun buren, kennissen en anderszins ‘verdachte’ mensen aan te geven. Of aan hoe de Nazi’s in bezette landen mensen beloonden om joden en deelnemers aan het verzet te verklikken zodat de Gestapo hen van het bed kon lichten, op te sluiten of – erger – te deporteren naar de concentratiekampen.

De gemeente Den Haag experimenteert met de app in de Haagse Weimarstraat, waar veel crimineel geld zou zijn geïnvesteerd. Hier kregen 150 bewoners en ondernemers de app. Dit leverde in een half jaar meer dan vijftig tips op, uiteenlopend van een winkel met weinig klandizie tot ‘vermoedens van overbewoning’, meldt de gemeente. Wat bleek: een Oost-Europese roversbende gebruikte de woningen voor eigen verblijf en verhuurde illegaal kamers. De bende werd opgepakt, de fraude aangepakt. In oktober wordt het resultaat, inclusief privacy-aspecten, besproken met de gemeenteraad.

Risico voor de burger
Demissionair minister van Justitie Ferdinand Grapperhaus, vorig jaar op werkbezoek in de Weimarstraat, moedigt het verzamelen van ‘signalen’ door gemeenten aan. Gemeenten zijn een ‘toegangspoort’ voor meldingen over misstanden, zo stelt hij in een privacyprotocol voor lokale overheden. Privacy-waakhond AP ziet hier juist een stevig risico voor de burger. ‘Bij de politie zijn allerlei waarborgen ingebouwd die zorgen dat gegevens veilig zijn en dat je jezelf kunt verweren tegen beschuldigingen’, zo stelt de toezichthouder. ‘Gemeenten moeten daar goed over nadenken voor ze zo’n systeem inzetten.’

De app ‘Meld een Vermoeden’, ontwikkeld door een Haags IT-bedrijf, moet helpen in de strijd tegen drugshandel, illegale bewoning en andere criminaliteit. Burgers en ondernemers kunnen anoniem melding doen wanneer ze iets verdachts zien of merken in hun buurt. Maar burgers weten niet wat er over ze wordt verteld, en welke instanties de informatie krijgen. “Als een gemeente een systeem inzet waar burgers ‘zachte vermoedens’ van criminele zaken kunnen melden, kleven daar grote privacyrisico’s aan”, aldus de AP, de toezichthouder op privacy. “Een gemeente neemt hiermee in feite een taak over van de politie. De vraag is waarom de gemeente dat überhaupt wil doen.”

‘Kwetsbare’ bedrijven
Enkele gemeenten, zoals Hilversum en Lansingerland, testen de app in eerste instantie onder ondernemers. Later kunnen burgers de app ook gaan gebruiken. Den Bosch denkt erover om de app te geven aan ‘kwetsbare’ bedrijven, die gemakkelijk worden misbruikt om geld wit te wassen. Alphen aan den Rijn is enthousiast omdat het tips oplevert over illegale bewoning.

Frederik Zuiderveen Borgesius, hoogleraar ICT en recht in Nijmegen, zegt in het FD dat de app zware eisen stelt aan ambtenaren die de informatie filteren. “De gemeente moet serieuze meldingen onderscheiden van meldingen die gebaseerd zijn op racisme of andere vooroordelen, of meldingen die worden gedaan om anderen dwars te zitten.” In veel gevallen is het beter, zegt hij, als de politie of een straatcoach een extra rondje loopt door een wijk.

De ontwikkelaar van de app, tech-ondernemer Viresh Jagesser van de Anti-Fraud Company, vindt dat gemeenten te snel terugschrikken voor de privacywet. “Ze mogen meer data verzamelen dan ze denken’, zegt hij. ‘Maar de privacy-ambtenaar zegt vaak dat de wet onduidelijk is. Dan wordt geadviseerd om er voor de zekerheid maar niet aan te beginnen.”  Zo hoort dat ook: bij twijfel niet inhalen, zegt de overheid al tientallen jaren tegen haar burgers. Bovendien: dezelfde overheid geeft ook de mogelijkheid om bij de politie te melden via 0900-8844. Meldt u liever anoniem? Dat kan via Meld Misdaad Anoniem, 0800-7000.

Uitbreiding tot platform
In oktober word de app uitgebreid tot ‘platform’, waar ook gegevens staan over hypotheken, de waarde van panden en jaarrekeningen van ondernemers (Kadaster en Kamer van Koophandel). Het dossier over een melding kan vervolgens worden gedeeld met politie, belastingdienst, douane, immigratiedienst IND of Sociale Zaken. Er is interesse van diverse partijen om Meld een Vermoeden ook in te zetten. Denk hierbij aan deurwaarders-organisaties. Voor deze app zijn in principe alle mensen die namens gemeenten bij mensen thuis komen interessant als deelnemer.

Experimenten met fraudebestrijding leveren de overheid regelmatig zware kritiek op. Recent bleek dat tientallen gemeenten nep-accountants op social media gebruiken om burgers te bespioneren. Eerder kraakte de rechtbank het systeem SyRI, dat belastingaangiftes en uitkeringsgegevens combineert om fraudeurs te zoeken. De Raad voor het Openbaar Bestuur pleit zelfs voor een dataminister die burgers beschermt: de overheid vraagt zich te vaak af ‘of het mag’, niet of het wenselijk is.

Bestuursdwang
De tendens is dat gemeenten de afgelopen decennia in toenemende mate bevoegdheden voor opsporing, handhaving en dwang in hun instrumentarium hebben gekregen. Of het nu gaat om parkeercontrole, Coronamaatregelen of de bouw van een verkeerd soort dakkapel: in de gegroeide bestuursrechtelijke bevoegdheden is de gemeente controleur èn rechter tegelijk. De overtreder kan in beroep of bezwaar bij de bestuursrechter, maar de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State is een orgaan dat volgepakt zit met ex-ambtenaren en -politici. Zelfs de EU plaatst kanttekeningen bij haar onafhankelijkheid in het kader van het grote rechtsstaat-debat.

Dit klemt ook in de ogen van AP: onzeker is wat er gebeurt met de gegevens na een valse beschuldiging. Het is namelijk niet ondenkbaar dat een rancuneuze buurman/vrouw gaat ‘klikken’: “Stel: je hebt ruzie met je buren en ze besluiten je een hak te zetten. Ze doen een melding via zo’n app. Ze kunnen zeggen dat ze wiet ruiken bij jouw huis en dat sneeuw niet blijft liggen op jouw dak. Dat zou op een wietplantage kunnen duiden.

Vervolgens sta je dus in het systeem met de aantekening: mogelijke wietplantage. Verdwijnt zo’n aantekening? Als de gemeente die gegevens ook met andere partijen heeft gedeeld, zoals de politie, halen die de beschuldiging dan ook uit hun systemen? En brengt de gemeente je op de hoogte, als je in dat systeem, staat? Als je niet weet dat je op het verkeerde lijstje staat, kun je je ook niet verweren tegen een onterechte beschuldiging.”

‘Technosolutionisme’
Zulke apps staan symbool voor een gevaarlijke ontwikkeling in het lokaal bestuur. Zo zette de gemeente Rotterdam eveneens SyRI in, een systeem dat datasets aan elkaar koppelt in de hoop fraude op te sporen. Andere gemeenten gebruiken algoritmes om te bepalen welk kind een verhoogd risico loopt op voortijdig schoolverlaten, of om in te schatten waar woonfraudeurs zich bevinden. Overheden verliezen zich steeds vaker in ‘technosolutionisme’: een ongebreideld geloof in technologie als oplossing voor complexe sociaalmaatschappelijke problemen. De commerciële tech-aanbieders waarmee zij in zee gaan beloven hen gretig een ‘totaaloplossing’.

Aan de inzet van zulke technologie kleven ten minste drie grote bezwaren. Ten eerste is het gebruik vaak in strijd met de wet – of bevindt zich op z’n minst in een schemergebied. Ten tweede brengt de technologie zelden succes. Sterker nog, het vergroot de kans dat ons beeld wordt verstoord door bias. Meldingen worden vaak gekleurd door vooroordelen en stereotypes; het risico is groot dat zo ongelukken gebeuren, zonder dat de samenleving veiliger wordt.

Het derde bezwaar is dat de vanzelfsprekende inzet van technologie de vraag verdringt wat voor samenleving we willen zijn. Een samenleving waarin buren elkaar aangeven door te swipen op een app? Waarin ons beeld van een wijk wordt bepaald door data? En waarin niet mensen, maar algoritmes (delen van) besluiten nemen? Geldt hier niet het idee van panopticisme: alleen al de mogelijkheid geobserveerd te worden, maakt dat je je eigen gedrag beïnvloedt – en dat gaat zo ten koste van je vrijheid?