Het principe van de vrije meningsuiting ligt minder voor de hand dan we vaak denken. Culturen hebben hun eigen waarheden, en brengen die van generatie op generatie over. Tegenstellingen en dwaalleren leiden af, en scheppen verwarring.

Een maatschappij die om kan gaan met meningen die als ridicuul, minderwaardig of eenvoudig ongefundeerd kunnen worden afgedaan, heeft lange tijd nodig zich te kunnen ontwikkelen. En een politieke elite, die daarmee om kan gaan, heeft evenzeer tijd nodig om zodanig te evolueren dat zij zich aan nieuwe inzichten kan aanpassen.

Een werkelijk vrij debat is afhankelijk van dergelijke randvoorwaarden, aangezien meningen en theorieën, die maatschappelijk als verwerpelijk worden gezien of dat zijn geworden, niet zelden waardevolle elementen bezitten. In ieder geval moeten zij vrij besproken kunnen worden om een analyse van hun verwerpelijkheid te kunnen demonstreren.

Angst voor meningen of theorieën is een slechte raadgever, aangezien pogingen tot uitsluiting van onderwerpen van het debat, er alleen toe kunnen leiden dat deze zaken tot mythische proporties worden opgeblazen.

De ontwikkelingen rond de duiding van het Duitse nationaal-socialisme en het Italiaanse fascisme laten dat zien. Door de gruwelijkheden die met de Holocaust waren verbonden, en doordat de staten waarin zij leidend waren geweest de oorlog verloren, werden deze politieke theorieën automatisch bijgezet in het horrorkabinet van de geschiedenis.

Dat de wortels van deze systemen lagen in de socialistische sfeer, met leiders die zich politiek verbonden met economisch rechts, staat voor historici in grote lijnen vast, maar zijn voor de gemiddelde burger bijna niet te vatten. Door de politieke binding met economisch rechts zijn de gewelddaden van hun politieke neven na de Tweede Wereldoorlog door communisten, socialisten en sociaal-democraten aangegrepen om de ideologie van Nazi-Duitsland als eeuwig verdacht aan te merken.

Opgemerkt moet worden, dat de Italiaanse fascisten een dergelijk lot ontsnapten doordat de Italianen reeds in 1943 capituleerden na een interne opstand tegen Mussolini. De neo-fascisten zijn sinds WW II altijd een deel van het politieke spectrum in Italië gebleven, tot dat zij opgingen in een grotere rechtse partij na de val van de Eerste Italiaanse Republiek. Ook kregen de Italianen geen processen wegens oorlogsmisdaden aan de broek, een opmerkelijk feit dat zijn oorzaak vond in de medewerking van de Italianen aan de geallieerde oorlogsinspanning na 1943, en dat de ernstigste Duitse oorlogsmisdaden pas in de laatste oorlogsjaren hun volledige vorm kregen.

Wil ik met bovenstaande zeggen dat het Duitse nationaal-socialisme aan een herwaardering toe is? Niet als zodanig. Wat wel gedaan moet worden, is deze ideologie te splitsen in de samenstellende delen, en te analyseren hoe elk van deze heeft bijgedragen aan de verschrikkingen van de Holocaust. Welke specifieke elementen maakten dat de Duitse maatschappij zo uit het spoor kon lopen als zij deed?

Het uitgangspunt van een dergelijke analyse moet zijn, dat politiek gezien de opkomst van collectivistische systemen tussen de Wereldoorlogen een hoge vlucht nam. Zowel communisme als fascisme zijn in dat verband loten van dezelfde stam.

De tegenkrachten van het burgerlijke liberalisme waren in veel landen te zwak ontwikkeld om zich daar tegen te weer te stellen. Dat juist de landen met een weinig democratische traditie politiek ten prooi vielen aan collectivistische systemen is in dat verband onloochenbaar, en significant. Ook in staten met een langere democratische traditie genoten de collectivistische partijen een groeiende populariteit, maar die bleef altijd onder de kritische massa die zij wel kregen in autoritairder ingerichte staten.

De vrijheid van meningsuiting alsmede de vrije informatievoorziening hebben daar een belangrijke rol in gespeeld. Zolang zij gewaarborgd zijn, zullen totalitaire systemen in een moderne maatschappij geen kans maken.