Een ander universum
De advocaten van Anders Breivik eisen voor hun cliënt vrijspraak, zo werd vrijdag bekend. Daarmee werd weer eens onderstreept, dat Breivik niet helemaal van deze wereld is. Desalniettemin is zijn wereldbeeld consistent, al is dat helaas niet met de alledaagse werkelijkheid zoals u en ik die beleven.
De officieren van justitie die Breivik moeten doen veroordelen zaten met een onvoorstelbaar dilemma aangaande de Noorse wet. De maximumstraf die staat op Breiviks daad is 20 jaar cel, en alleen een psychiatrisch rapport dat hem ontoerekeningsvatbaar verklaart kan via een omweg leiden tot daadwerkelijke levenslange hechtenis. Maar aan de publieke opinie is dat ook in Noorwegen niet te verkopen. Die horde lijkt genomen: eerder deze week werd bekend dat men na enig zoeken een psychiater zo ver had gekregen zijn handtekening te zetten onder een rapport dat Breivik volledig toerekeningsvatbaar verklaarde. Toch zeggen de aanklagers nog niets te hebben besloten aangaande hun strafeis, wat alleen kan wijzen op een intern debat zoals ik hier bespreek. In alle andere gevallen kan alleen de maximale straf worden verwacht.
Ongelukkig genoeg is dit alles voor Breivik in overeenstemming met zijn wereldbeeld: hij ziet zichzelf als vrijheidsstrijder, een verzetsman. En in het geestelijke universum van Breivik is híj de man, die daar de logische conclusies uit trok. Dat mensen die in een ander universum leven daarin niet meegingen zal hem niet verrast hebben. Zijn persoonlijke teleurstelling is de geringe weerklank die zijn daad ondervond. In plaats van als klaroenstoot die de revolutie op gang bracht zal hij de geschiedenis in gaan als een arme gek die in waandenkbeelden deed.
Het meest confronterende aan de geestesgesteldheid van Breivik is, dat zij ons met de neus door het feit wrijft dat er meerdere consistente werkelijkheden kunnen bestaan. Elk met hun set van consistent verbonden uitgangspunten, die voorschrijven hoe de bewoners van een dergelijke werkelijkheid met hun wereld dienen om te gaan. Confrontaties tussen dergeljke werkelijkheden zijn van alle tijden. Meestal als signaal dat een belangrijk kruispunt bereikt is. En wie zal bestrijden dat Europa cultureel op een dergelijk kruispunt beland is? Wat dat betreft gaat de gelijkenis met Don Quichotte veel verder dan alleen die van het armzalige warhoofd dat volgens de traditie vijandige windmolens aanvalt. Breivik ís Don Quichotte, dat ontkennen is een miskenning van de tijd waarin we leven.
Het is overigens curieus te moeten constateren, dat de werkelijkheid die bijvoorbeeld de islamitische jihadisten denken te bewonen, ons ondertussen vertrouwder is geworden dan die van Breivik, waarmee we cultureel gezien meer verwantschap zouden moeten hebben. Maar wellicht is het juist die verwantschap die vervreemdend werkt. Dit is wat Theodor Holman behandelt in zijn toneelstuk Breivik ontmoet Wilders. Het is voor ons moelijker te accepteren dat iemand met dezelfde culturele achtergrond fundamenteel andere keuzes maakt.
Dat ligt anders met islamitische terroristen. Van hen kunnen we immers ook zonder nadenken accepteren dat ze anders denken dan wij. Met enig dedain neer te zien op islamitische terroristen is eenvoudiger, en wordt door velen gedachteloos volvoerd. Dat daar verder weinig conclusies uit worden getrokken aangaande mensen met diezelfde culturele achtegrond die niet voor het geweld kozen, is een van de bijzondere blinde vlekken die velen denken dat onze maatschappij zich kan veroorloven.
De werkelijkheid waarin wij leven is die van de democratische rechtsstaat. Met al haar feilen, achterdeurtjes en schijnrecht is het hoe dan ook onze wereld. Heeft het zin iemand die in een andere wereld leeft volgens onze normen en wetten te veroordelen vanwege gepleegde daden die in zijn eigen geestesuniversum eervol zijn? In de meeste rechtsstelsels van andere geestelijke universa is de oplossing voor fundamenteel andersdenkenden eenvoudig: “Kop eraf!” zoals de Hartenkoningin in Alice in Wonderland gedecideerd uitriep. Aangezien het rechtsstelsel van de democratische rechtsgedachte ons dat niet toelaat, kunnen we weinig anders doen dan hem opsluiten en de sleutel weggooien. Als dat volgens de Noorse wet betekent dat Breivik eerst gek verklaard moet worden, het zij zo.
Het pad dat men in Noorwegen nu lijkt te gaan volgen is dat van bevrediging van primitieve groepswraak, tegen de prijs van een debat over de normen en waarden die Breivik geïntroduceerd wil zien. Aangezien dat een pad is dat Breivik als alternatief voor een revolutie graag wil bewandelen, lijkt me dat de prijs die men hiervoor gaat betalen wel eens te hoog zou kunnen blijken.
Eerder verschenen op Dagelijkse Standaard.