“Marieke Blom, economen zijn het niet unaniem eens met het zó sterk laten oplopen van de staatsschuld, integendeel!”

Marieke Blom, hoofdeconoom ING Nederland, zegt dat “economen het er nu unaniem mee eens zijn dat de staatsschuld oploopt naar 80%”. Het zou gerechtvaardigd worden doordat het niet structureel zou zijn. Die stellingname bevreemdde mij zeer en ik ben er niet mee eens. Anders dan Blom beweert blijkt dat economen het niet unaniem eens zijn met het zó sterk laten oplopen van de staatsschuld, integendeel, zoals besproken door prof Lex Hoogduin, hoogleraar economie Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en prof Jakob de Haan, hoogleraar economie en bedrijfskunde RUG.

Beide heren zijn het niet eens met de staatsschuld zo sterk laten oplopen, zie ESB en Het Financieele Dagblad. Zie ook Beetsma en Gradus bij Mejudice. Evenmin heeft ze het gevraagd aan prof Jaap van Duijn. Dan heb je al een aantal belangrijke experts te pakken. Evenmin heeft ze het gevraagd aan economen binnen de institutionele sector, waarvan een interessante bijdrage van Heico de Boer van Pictet Asset Management, hieronder. Leest Blom geen ESB en Mejudice? Overigens heeft ING een rapport over dit onderwerp uitgebracht waarvoor ze tien economen inclusief Hoogduin heeft geïnterviewd. Daarbij bleek ook prof Harry Verbon, emeritus hoogleraar Openbare Financiën, KUB, voor handhaven begrotingsdiscipline. Blom lijkt op de politieke toer, en slordig. Aldus beschadigt ze niet alleen haar eigen reputatie, maar ook die van haar werkgever ING Bank plus het economengilde. Dat is een kwalijke zaak, want het draait hier om een extreem belangrijke zaak.

De lage rente en inflatie, de Corona-crisis en de aankomende verkiezingen leiden tot een discussie over de na te streven hoogte van de overheidsschuldquote. In een recente in ESB gepubliceerde enquête gaven veel collega’s aan dat de schuld probleemloos kon verdubbelen. Maar is dat wel verstandig? In hun ESB-artikel “Verstandig begrotingsbeleid vraagt om Zalmnorm en tekortregel” (ESB, 13.9.20) menen Lex Hoogduin en Jacob de Haan dat een structureel laag niveau van overheidsschuld minder risico kent en ruimte biedt om met onverwachte crises om te gaan. Zodra de economie voldoende groeit, moet het kabinet beginnen met het terugdringen van het tekort en de schulden. De Zalmnorm en een norm voor het structurele overheidstekort van één procent van het bbp helpen daarbij volgens Hoogduin en De Haan.

In zijn geweldige “De Schuldenberg” (2011) stelt Jaap van Duijn dat overheidsschulden anders beoordeeld moeten worden dan private schulden omdat het leenvermogen van overheden veel groter is. “Overheden kunnen vrijwel onbeperkt lenen, in veel gevallen tegen een heel lage rente (!!!, FB), dan wel een rente die veel lager is dan bedrijven en gezinnen moeten betalen.”… “Uit het onderzoek van Reinhart & Rogoff kwam 90% staatsschuld als kritische grens naar voren. Als de overheidsschuld als percentage van het bnp boven 90% komt, dan werd de ontwikkeling van een land belemmerd doordat rente en aflossing de economie te zwaar gaat belasten. Van Duijn onderschrijft dat en ziet een overschrijding van die norm “als bedreiging nu en de komende jaren.” Dat schreef hij in 2011 bij een overheidsschuld rond 50%.

We gaan nu richting die 90% en hoewel er kritiek op die norm is het naar mijn mening toch uitkijken geblazen. Het gaat telkens om normering van de overheidsschuld. Van Duijn schrijft mij nu dat een tijdelijk hogere staatsschuld te billijken is gezien de omstandigheden. Dat ben ik wel eens. Maar normeren blijft – ook voor de overheid – geboden. We moeten niet Griekenland en Italië achterna, op de pof leven. Niet alle landen kunnen zich beroepen op ‘moral hazard’. Zo hadden we ooit de Zijlstra norm en de Zalm norm. Maar welke norm je ook aanlegt, telkens wordt die overschreden, uiteraard om goede redenen, zoals nu tijdelijk vanwege Corona. Je mag me conservatief noemen, ik heb daar toch moeite mee.

Ook voor de overheid geldt: de bomen groeien niet tot in de hemel. Er komt een punt van ‘tot hier en niet verder’. Want ooit zal de schuld betaald moeten worden, anders is het geen schuld. En dan is de vraag hoe en met wie wordt afgerekend: met de crediteuren of met de burger, de belastingbetaler, de maatschappij? De mogelijkheden om te ontschulden (‘deleveragen’) zijn bescheiden doordat nu de groei zeer laag is.

Ontschulden zal dus tenminste 25 jaar duren voor terug naar het uitgangspunt, rond 50%. Mocht zich een recessie aandienen dan gaat de afbouw uiteraard nog veel langer duren. Nu schat ik de toekomstige groei op 1,5%, maar kan uiteraard meer of minder zijn, minder zou gezien huidige problematiek zomaar kunnen. Tenzij we een galopperende inflatie voor de kiezen krijgen, maar dan liever niet. Veel ter rechtvaardiging van de hoge overheidsschuld en het verre overschrijden van de begrotingsnorm hangt dus af van de economische groei. De afhankelijkheid daarvan is terecht gekomen bij de overheid, via onder meer het Investeringsfonds. Maar dit hoort helemaal niet bij de overheid thuis, zijnde de instantie die daar geen snars verstand van heeft: “daar zijn ze niet voor opgeleid”. Het hoort bij de vrije markt thuis. Het gevaarlijke van deze situatie is dat de overheid hier uit z’n hok is gekomen en er – zoals de ervaring leert – met geen stok terug in wil, ten koste van de marktwerking.

Nu wil het geval dat de partijleider van de (in de peilingen) derde grootste partij van Nederland, PvdA, Lodewijk Asscher, zegt: “Het liberale verhaal, het marktdenken, die VVD-mentaliteit: het is over de datum. We snakken naar iets anders. Ik zeg u: we kunnen de macht van het marktdenken breken”. Hij heeft geen flauwe notie van wat hij zegt. Hoe kan het ook anders. Deze ambtenaar heeft nog nooit in een bedrijf gewerkt en is nooit geconfronteerd geweest met “de tucht van de markt”. Maar erger dan dat:

1. de markt is al heftig beschadigd en dan wil Asscher daar nog eens het mes in zetten. Hoe zot kan het worden?
2. de staatsschuld moet hoe dan ook via de private sector weer terug naar een ‘normaal’ niveau.

Dat betekent dat het marktdenken versterkt moet worden, de verdiencapaciteit móet omhoog. Dat betekent dat de belastingen slechts één kant op kunnen: omlaag. Ik heb eerder geschetst dat na de komende verkiezingen een extreem links kabinet SP, PvdA, Groen Links en VVD het meest voor de hand ligt, een kabinet Asscher. De angst slaat je dan om het hart als Asscher met deze tekst aan komt zetten. In de peilingen gaat hij goed omhoog. Deze ambtenaar is er zeer in bedreven om hoi polloi van alles op de mouw te spelden. De hemel verhoede dat hij regeringsbevoegdheid krijgt!

In dat extreem linkse kabinet zou ook GroenLinks zitting nemen. Dan heb ik een vervelende mededeling voor Jesse Klaver: voor uw klimaatplannen is helaas geen geld, geen cent! Al dat geld hebben we voor overleven nodig, jammer maar helaas! U hebt uw kans gehad bij Rutte3 maar u wilde toen niet, dom, dom, dom. Wilt u dan nu wel toetreden? Dan zit u er voor spek en bonen bij! Maar het land roept u!

Dan hebben we het nog niet over de EU gehad en de zee van torenhoge staatsschulden en overschrijdingen van begrotingsnormen, de schuldenunie, de transferunie. Al de miljarden die wij naar Zuid Europa brengen gebruiken ze daar voor zorg en pensioen, precies datgene wat wij onze zorg en pensioen onthouden. Hoe absurd kan het worden?! Maar ‘expert’ als Klaas Knot, directeur van DNB, vindt dat we soevereiniteit aan die ‘solide’ EU moeten overdragen: hij wil ons beslist dood hebben. Of is hij gecharmeerd van Ursula, die in Duitsland te licht werd bevonden? De ene wangedachte is nog erger dan de andere. Dit is inderdaad ‘uncharted territory’: er is geen econoom die hier chocolade van kan maken en iedere econoom die zegt dat hij het wel kan is naar mijn mening een leugenaar.

Ik wil mijn bijdrage besluiten met de wijze woorden van Jaap van Duijn (p. 297). “Het volgende zou moeten gebeuren, (maar gebeurt waarschijnlijk niet! FB):

1. bewerkstellig gelijke behandeling van vreemd en eigen vermogen,
2. hypotheekaftrek uitfaseren,
3. rente verhogen (!, FB, als dat gebeurt, dan kunnen we beter harakiri plegen. De ellende is dan niet te overzien. Onze samenleving is volledig verslaafd geraakt aan de absurd lage en onrechtvaardige 0% rente met alle ellende van dien voor de burger. Als de rente slechts met 1% verhoogd wordt, betekent dit een bloedbad onder bedrijven: faillissementen; we leven in de ijzeren greep van de ECB),
4. laat houders van staatsobligaties van zwakke landen hun verlies nemen (!!, FB),
5. staatsleningen op balansen waarderen tegen marktkoersen,
6. strengere eisen aan banken opleggen dan ‘Basel 3’
7. pensioenleeftijd verhogen bij verdere stijging van de levensverwachting.
8. investeren in productiecapaciteit om de economie sterker te maken.”

Maar dit gebeurt waarschijnlijk niet. Van Duijn (p. 305): “de pendule die door de alsmaar dalende rente naar de ene kant was doorgeschoten, zal weer terugzwaaien naar de andere kant naar meer financiële soliditeit naar de opvattingen die in de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog normaal waren.” Gaat dat lukken? We mogen het hopen!

Hoogduin en De Haan adviseren om de Zalmnorm in ere te herstellen. Zij stellen het volgende. De Zalmnorm houdt in dat er een vast reëel uitgavenkader wordt vastgesteld, waarbij de uitgaven niet hoger mogen zijn dan een van tevoren afgesproken plafond. Dit vaste reële uitgavenkader normeert dus de collectieve uitgaven. Binnen dit kader dienen uitgaven te worden afgewogen. Dit impliceert dat de overheidsinkomsten (belastingen en premies) anders worden behandeld dan de uitgaven. Meevallers bij de overheidsinkomsten mogen niet worden gebruikt voor extra uitgaven, terwijl inkomstentegenvallers niet automatisch worden opgevangen door extra bezuinigingen. Tegenvallers bij de uitgaven moeten worden opgevangen met extra bezuinigingen, en niet met hogere belastingen en premies. Dit beleid brengt rust in het begrotingsbeleid, en zorgt ervoor dat de politieke besluitvorming zo min mogelijk wordt beïnvloed door conjuncturele mee- en tegenvallers.

Ook voor de komende kabinetsperiode dient het kabinet, in lijn met de Zalmnorm, op basis van CPB-berekeningen de uitgavenkaders te bepalen – en zich daaraan te houden. Het is wenselijk om bij de opstelling van de kaders uit te gaan van een voorzichtige raming van de structurele economische groei van 1,5 procent. De productiviteitsgroei over de afgelopen periode, de beperkte mogelijkheden om de participatiegraad verder op te krikken, en de verdere vergrijzing van de bevolking maken dat het niet prudent is om een hogere structurele groeivoet te veronderstellen.

Aanpassingen van het uitgavenplafond en inkomstenkader zijn overigens mogelijk als vasthouden aan een apart uitgavenplafond en inkomstenkader leidt tot inefficiënte of onbedoelde uitkomsten. Dergelijke correcties dienen expliciet toegelicht te worden in de Miljoenennota.

Dat het huidige kabinet zich niet altijd aan de Zalmnorm hield blijkt uit de Miljoenennota 2020. In zijn rol als begrotingsautoriteit heeft De Raad van State ernstige kritiek geuit op de begroting voor 2020. Volgens de Raad zijn de uitgavenplafonds en het inkomstenkader aangepast, zonder dat er sprake is van inefficiënte of onbedoelde uitkomsten (Raad van State, 2019). De aanpassingen betekenen dat de regering meer financiële ruimte neemt dan voorzien bij het Regeerakkoord. Dit gaat ten laste van het EMU-saldo. Blijkbaar kon de regering de roep van de sirenen niet weerstaan. Dat wreekt zich nu, te meer daar de kans groot is dat de hogere uitgaven waartoe het kabinet in de Miljoenennota 2020 heeft besloten, niet allemaal tijdelijk zijn.

Ook hogere uitgaven buiten de begroting om, via een investeringsfonds, sluiten niet aan bij de Zalmnorm. Dat betekent niet dat maatregelen om de structurele groei te verhogen onwenselijk zijn. Integendeel – hogere overheidsinvesteringen en uitgaven op het gebied van onderwijs en R&D kunnen daarbij juist helpen. In onze optiek dienen deze uitgaven echter niet gefinancierd te worden via een investeringsfonds, maar moeten zij worden betrokken bij de integrale afweging binnen de begroting. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld bij een keuze voor hogere uitgaven in verband met de energietransitie.

Het handhaven van de Zalmnorm voor niet-Corona gerelateerde uitgaven betekent overigens dat het kabinet waarschijnlijk in de Miljoenennota 2021 al op op sommige uitgaven moet bezuinigen. Dit komt door de hoge autonome groei van de zorguitgaven. Tegenover die hogere uitgaven moeten ergens anders lagere uitgaven staan. Door de hier voorgestelde begrotingsnormering in te voeren, wordt de basis gelegd voor een houdbare ontwikkeling van de overheidsfinanciën en van de welvaart, voor een schokbestendige economie en voor een effectieve en efficiënte overheid, aldus Hoogduin en De Haan.

Econometrist Heico de Boer, account manager Pictet Asset Management te Amsterdam, schrijft mij dat een Oostenrijkse School econoom het oneens is met de schuldtoename van de overheid, als deze niet op vrijwillige basis tot stand is gekomen. Een toelichting volgt op de vraag: Wat is het doel van deze schuldtoename precies?

Waarschijnlijk is het doel om het GDP cijfer (Of Bruto Nationaal product, BNP, of vergelijkbare statische maatstaf) te laten toenemen. Dr Coen Teulings, hoogleraar economie Universiteit van Cambridge, hangt ook ‘de leer’ aan dat het aangaan van meer schuld goed is, omdat deze zeer waarschijnlijk terugverdiend wordt. Het is als het toepassen van het concept van bedrijfshefboom op een land of een economie. Het verschil echter is dat normaal gesproken alle ‘stakeholders’ van een bedrijf akkoord gaan met de constructie. Bij een toename van de schuld bepaalt de overheid. Dit is een zeer belangrijk verschil. De mensen in de samenleving hebben niet bepaald dat de schuld omhoog moet, dit heeft de overheid voor ons bepaald, maar de samenleving betaalt uiteindelijk wel de prijs.

Volgens de Oostenrijkse econoom Ludwig von Mises (1881-1973) zou de consument bepalend moeten zijn (‘the consumer is supreme’). Deze bepaalt wat hij/zij wil, de bedrijven moeten voldoen aan de wensen van de mensen en de productiestructuur richt zich naar de voorkeuren van de samenleving. In het huidig tijdbestek is de overheid echter ‘supreme’. De overheid bepaalt het groeitempo van de economie, gemeten naar GDP en andere statistieken (zoals het inflatiecijfer). Het volk heeft maar mee te gaan in dit tempo.

Uiteindelijk zijn de kosten van het laten toenemen van de schuld voor de bevolking. Schuld kan worden terugbetaald door: a. Verhogen belasting b. Inflatie (hidden tax) c. Nog meer schuld (deferred tax) of d. Een alsmaar stijgende GDP

Door het laten toenemen van de schuld (of door geld te drukken, zoals MMT[1]-aanhangers willen), zal het GDP of het BNP vast toenemen. Echter een mens wordt niet gelukkiger van een hoger GDP. GDP is slechts een statistiek (en wel een vreemde statistiek, waarbij in het productieproces alleen de toegevoegde waarde wordt meegenomen EN de uiteindelijke consumptie. Per definitie maakt consumptie op deze manier vaak meer dan 50% van het GPD cijfer uit.)

Als gevolg van Corona zijn andere zaken even belangrijker. Andere zaken die niet voorkomen in het GDP, zoals bijvoorbeeld gezondheid. Maar, dit zijn wel zaken waar mensen waarde aan hechten, waardoor de prijzen veranderen en waardoor de productiestructuur en bijvoorbeeld de aandelenkoersen zich snel aanpassen. Het GDP-cijfer kan dalen, maar werk zal er altijd zijn, omdat onze situatie eigenlijk altijd wel verbeterd kan worden. Dit geldt ook zeker in Corona-tijd. Het prijssignaal werkt voor alle goederen en diensten, niet alleen die activiteiten die onderdeel zijn van een BNP-cijfertje. Prijzen van zaken waar even minder behoefte aan is zullen dalen, produkten en diensten die nu belangrijker zijn zullen hun prijs zien stijgen. Waar het BNP-cijfer op uitkomt, dat maakt niet uit.

De schuld wordt nu vergroot, met het argument dat we dan extra kunnen investeren. Deze schuld wordt tegenwoordig monetair gefinancierd, ofwel, de rente gaat niet omhoog (de rente zou wel stijgen zonder enige monetaire support). De economen van nu zeggen: dit is prima! Het maakt niet uit of ik leen tegen 1% of 0%. Zolang ik maar een rendement maak van resp. 2% of 1%, dan heb ik het geld winstgevend geïnvesteerd. Dat klopt. Maar, dit is alleen goed voor diegene die de lening heeft ontvangen. Echter, de mensen in de samenleving zitten helemaal niet te wachten op deze investeringen, immers, anders hadden zij deze investering zelf wel gedaan. Het zijn dus ‘mal-investments’. Zijn de meeste economen het er nu niet over eens dat er veel te veel zombie bedrijven in leven worden gehouden? En waar wordt het extra geld aan besteed? Aan zaken waar de samenleving behoefte heeft, of aan politieke doelen?

Het toe laten nemen van de schuld is ongetwijfeld goed voor de werkgelegenheid op dit moment. De extra leningen die mogelijk zijn door meer schuld aan te gaan en het extra gecreëerde geld maken extra investeringen nu mogelijk. Voor deze extra investeringen zijn wel extra middelen en mensen nodig. Het BNP-cijfertje en de werkgelegenheid zullen toenemen.

Belangrijk is hierbij te definiëren wat volledige werkgelegenheid is. Is dat wij allemaal 6 dagen per week werk hebben, of 5 dagen, of 4? Gevolg van meer werkgelegenheid is dat lonen omhoog gaan (hoger dan zonder de maatregelen). Maar de prijzen stijgen ook (meer dan zonder de maatregelen). En, de verwachte rendementen gaan omlaag. Sparen voor later levert onvoldoende op. De rente is 0% en de inflatie 2%, of waarschijnlijk zelfs hoger (immers, de FED bijvoorbeeld heeft het inflatie-beleid al versoepeld). Hoe meer schuld en hoe lager of hoe negatiever de rente, des te meer en des te langer moeten de mensen in de samenleving blijven werken (met negatieve rentes moeten wij als het ware blijven doorwerken tot na onze dood).

Een gevolg is overigens ook dat wij de planeet nog verder gaan opeten : de extra investeringen kunnen dan wel groen zijn, er zijn wel extra resources voor nodig, dus extra middelen/grondstoffen, bovenop het huidige gebruik van grondstoffen. Nu vindt niet iedereen het klimaat even belangrijk, President Trump interesseert dit niets, maar voor mensen die het klimaat wel belangrijk vinden moet dit mijns inziens wel een issue zijn.

Wij zijn onze tijd dus niet efficiënt meer aan het besteden, maar zijn bezig om niet renderende investeringen in de lucht te houden. Ondertussen worden wij wel verplicht om te werken, om er nog wat op vooruit te gaan, gegeven de belasting- en inflatiedruk en dreigend koopkrachtverlies.

Economen die zeggen dat de hogere schulden tijdelijk zijn moeten gewantrouwd worden. Het verlagen van de schuld op enig moment zal tot een daling of te beperkte groei van het BNP-cijfer leiden. Dat kunnen economen en met name politici niet aan. Elke overheid streeft een groei van het GDP na, omdat ze denken dat dit goed is voor de werkgelegenheid (Nederland), voor de macht van een natie (V.S., Hongarije) of omdat ze denken de samenleving te kunnen plannen/beheersen (China). Overal ter wereld nemen de schulden toe, overal neemt de geldgroei toe en overal zijn MMT-economen populairder aan het worden. Overal ter wereld is men bang voor het deflatiespook. Zonder continue stimulansen (voortdurende geldgroei, steeds hogere schulden), zullen prijzen op een gegeven moment neerwaarts willen corrigeren. Dit wordt echter nooit getolereerd.

In een Goudstandaard-economie heerst als van nature een vorm van discipline. Goud drukken kan niet, de enige manier om rijk te worden en de welvaart te vergroten, is tegemoet komen aan de wensen van je medeburgers. Dit betekent goed luisteren en goed samenwerken met elkaar. Sinds het afschaffen van de laatste link naar goud in 1971 door Nixon, zijn we ons laatste restje discipline kwijt. We leven nu in een maatschappij waarin zogenaamd alles kan en niets hoeft. Zodra er iets van een probleem is: geld drukken, en schulden laten toenemen, simpel zat.

Echter, vergis je niet, de zwijgzame hardwerkende burger betaalt altijd de prijs. Deze burger is ondertussen als het ware onderhorig geworden aan het economische nominale groeimodel. Deze burger heeft geen keuze meer. Of op enig moment meer belasting betalen, of inflatie en verlies van koopkracht, of een druk op de samenleving om continue meer te produceren en te consumeren. Op deze manieren kunnen de schulden worden ingelost. Dit is natuurlijk geen goede zaak. Ons economisch model is niet gericht op de winst van de samenleving, maar op de winst van de overheid. Hoe langer dit doorgaat, hoe hoger de prijs die door de samenleving betaald gaat worden.

---

1. Modern Monetary Theory

---

Frits Bosch is macro-econoom en socioloog, auteur van “In Holland staat een huis, onbehagen bij de elite” en “Schaft ook Holland zich af?” “Wereld op een keerpunt” ““Feminisme op de werkvloer.

---

Over staatsschuld schreven we eerder. dat vindt u hier