Wie zich brand aan de kachel is voortaan voorzichtiger. Wie ziek wordt van iets dat dat hij te eten gehad heeft, laat het voortaan staan. Mensen zijn in dit opzicht niet anders dan hun verwanten onder de dieren. We mijden dingen waaraan we onaangename associaties verbinden. We leren op elkaar volgende gebeurtenissen als oorzaak en gevolg te zien.

De reactie is instinctief, d.w.z. zij ligt vast in de hersenen en wordt door de genen bepaald. Ouders maken van dat soort instincten gebruik bij de opvoeding van hun kinderen: een tik op de vingers en een boze moeder is meestal voldoende om het kind te leren met die vingers ergens uit te blijven. De straf van de een werkt ook voor de ander die nog niks had gedaan omdat zij van nature wat minder avontuurlijk is en wat ontvankelijker voor de boosheid van mama, maar die zich wel heel goed in haar broertje kan verplaatsen.

Strafrecht heeft een soortgelijke functie: als aan misdrijven een zichtbare en afschrikwekkende straf wordt verbonden zullen de meeste mensen misdrijf en dader instinctief gaan mijden. Dat is ook de bedoeling want zou iedereen eerst zelf in het gevang moeten hebben gezeten voor hij het geleerd heeft dan zou het systeem niet voldoende capaciteit hebben. Het heet generale preventie en de werking ervan loopt niet via de ratio maar via de instincten. Het zelf ondervonden leed of het waargenomen leed, als het maar rechtstreeks blijft gekoppeld aan het waargenomen gedrag wekt weerstand tegen herhaling en kopiëring: de weerstand wordt verinnerlijkt als moraal of ethiek. Die moraal uit zich in sociale controle.

De gebreken in ons bestaande strafrecht systeem, gemeten aan deze functie, zijn de volgende:

1. Het zicht op het verband tussen gedraging en straf is verloren gegaan.
2. De straf is te abstract, d.w.z. onvoldoende afschrikwekkend en zichtbaar om haar werking op de instincten te behouden.
3. De misdadiger staat te ver af van de rest van de samenleving zodat zijn bestraffing door de rest niet op zichzelf betrokken wordt.
4. De straf volgt niet op de misdaad maar pas veel later, wanneer de misdadiger hett hele traject doorlopen heeft en veroordeeld wordt. Dat is meestal veel te laat om op hen zelf of zijn omgeving nog het gewenst effect te hebben.

Wie zich verdiept in de geschiedenis van het strafrecht of in de straftoemeting bij andere culturen weet dat het anders kan. In Saoedi Arabië, waar nog handen afgehakt worden, komt weinig diefstal voor en ook in Singapore waar de berechting prompt en streng is, zijn de straten veilig en worden geen drugs verhandeld.

Wij hebben besloten dat het middel erger is dan de kwaal en dat strenge straffen in strijd zijn met de mensenrechten en onze humanistische cultuur. Dat laatste is zeker juist, maar wij betalen ervoor met het disfunctioneren van ons systeem van rechtshandhaving.

Dit stuk verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp