De bewogen geschiedenis van de sociaaldemocratie is er tevens een van verhitte maar foute oordelen. Met een rustpunt tijdens Willem Drees.

Pieter Jelles ‘out Stiens’ was een held op de school van mijn moeder. Zij zat op de Rijks HBS in Leeuwarden, toen hij de revolutie uitriep in 1918. Ze kon er smakelijk over vertellen en over de teleurstelling in haar klas, toen zijn domme oproep aan het Nederlandse volk tot een politiek debacle leidde. Die miskleun van die mislukte opstand heeft er toe geleid dat de SDAP tot aan de tweede wereldoorlog buiten de regering is gebleven en dat niet Troelstra maar Jan van den Tempel en Wim Albarda de eerste socialistische ministers werden.

Troelstra was nationaal een grote naam in de socialistische beweging. In Amsterdam waren Monne de Miranda en Floor Wibaut al eerder mensen met een grote en wel verdiende reputatie, maar in de landelijke politiek kwam er na Troelstra pas weer een coryfee met het naoorlogse premierschap van Willem Drees.

Drees was de eerste socialist die ook buiten zijn eigen partij groot aanzien genoot in het land. Door hem vooral is de heropgerichte socialistische partij na de oorlog salonfähig geworden. Na Drees werd het een tijdje stil. Er kwam in de zestiger jaren onder de naam Nieuw Links een hervormingsbeweging tot stand die uiteindelijk weer een nieuwe socialistische voorman met een grote reputatie voortbracht. Jo den Uijl, of, zoals hij zich bij voorkeur noemde, Joop den Uyl.

Maar dat was een voorman die de socialistische beweging en Nederland weinig goeds heeft gebracht.

Hij was de zoon van een mandenmaker met een groot gezin en de enige van zijn broers en zusters die door zijn ouders in de gelegenheid werd gesteld om te studeren. Dat deed hij op de UvA en – voor een semester – aan de door de nazi’s beheerste universiteit van Kiel. Den Uijl was niet de enig linkse coryfee die een tijdlang onder de ban van de nazi’s is gekomen. Zoals J.A.A. van Doorn ons in zijn laatste grote essay heeft verteld was het nazisme nationalistisch en zeker niet Kantiaans, maar tegelijk ook socialistisch van opzet. Ook het nazisme was gericht op de verheffing van de gewone man. Dat aspect heeft in Duitsland zelf veel voormalige socialisten en communisten aangetrokken.

Zo ook dus Jo den Uijl, die zich van zijn nazisympathieën onder invloed van zijn verstandige vrouw in de oorlog heeft gedistantieerd. Maar hij bleef tot het einde van de oorlog werken voor Hirschfeld en Seyss-Inquart en het blijft opmerkelijk dat hij van dit verleden nooit zichtbaar last heeft gehad in zijn latere carrière.

Anders dan soortgenoot Aantjes heeft men Den Uijl altijd met rust gelaten. Dat was niet helemaal onbegrijpelijk, want zoals hij waren er natuurlijk heel wat Nederlanders en we hadden na de oorlog de handen vol aan de echte zware landverraders die veel meer op hun geweten hadden dan Den Uijl of Aantjes.

Maar aan de andere kant is het niet alsof de arbeidersbeweging in Nederland of Amsterdam ooit veel aan Den Uijl zou hebben gehad. Wie gehecht is aan ons koningshuis kan zijn rol waarderen in de affaire Lockheed, waarbij ter wille van de majesteit haar criminele echtgenoot werd gespaard. In Zuid Limburg zijn er nog al wat ex mijnwerkers geweest die van de royale voorzieningen hebben geprofiteerd waarmee de mijnsluitingen werden begeleid, maar macro economisch werkten ze vooral slecht uit. Dus ook dat was niet echt iets waar Den Uijl zich op voor kon laten staan

In Amsterdam heeft de gestudeerde econoom Den Uijl op zijn vakterrein bitter weinig gepresteerd. Het westelijk havengebied dat hij wilde ontwikkelen als wethouder, heeft ons erg veel geld gekost en het bleef tientallen jaren lang zonder enig rendement. De Buitenveldert werd bebouwd en veel gemeentelijke politici zijn er goedkoop aan een huis gekomen, maar de stad is er niet echt mooier op geworden.

De kabinetten waarin hij minister en premier geweest is hebben aan de wieg gestaan van de teloorgang van het onderwijs en aan een belangrijk kwaliteitsverlies van de Nederlandse overheid. Zijn eigen kabinet Den Uijl was een propaganda stunt die veel enthousiasme heeft gekweekt bij een jeugdige progressieve achterban, maar die Nederland niets heeft gebracht.

Sinds Den Uijl is de socialistische beweging in Nederland van het model-Drees afgeweken en heeft zijn vroegere efficiency losgelaten. Dat is er de oorzaak van, dat een sociaal stelsel voor wie dat werkelijk nodig heeft nu niet langer te handhaven blijkt. De verworvenheden van het oude socialisme zijn de erven van Den Uijl door de handen geglipt en zijn partij blijkt nu bij iedere verkiezing verder on the way out. Exit dus de erfenis van Drees,

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp

Eerdere artikelen die aan Willem Drees zijn gerelateerd vindt u hier.