De goddelijkheid van Jezus Christus als voornaamste element van het christendom heeft een belangrijk verschil met jodendom en islam tot gevolg.

In de canons van het Concilie van Nicaea wordt de voorrang en het traditionele gezag van de metropolieten van Alexandrië, Antiochië en Rome herbevestigd. Hun collega’s van Jeruzalem en Constantinopel worden daarbij niet genoemd. Van Constantinopel is dat niet zo verwonderlijk, want de verplaatsing van de hoofdstad van Rome naar Byzantium vond pas vijf jaar na het concilie plaats en toen duurde het nog een tijd voordat de stad Constantinopel werd genoemd. Dat Jeruzalem niet vermeld werd in Nicaea had een andere reden. De stad was van ondergeschikt belang geworden en heette ook niet langer Jeruzalem.

Aelia was in 325 de naam van de oude heilige stad van joden en christenen. De bisschop die er zetelde kreeg van het concilie wel iets van zijn oude waardigheid terug, maar met het nadrukkelijke beding dat Aelia niet als een metropool behandeld kon worden, want zo belangrijk was de stad niet. Maar hoe dan ook, het Concilie van Nicaea is een belangrijke breuk geweest in de geschiedenis van het christendom. Van een joodse sekte werd het geloof het middelpunt van de organisatie van het Romeinse Rijk.

Godsdienstige metropolen waren voortaan ook van seculier belang. De organisatie van het Rijk in provincies vond zijn pendant in de godsdienstige organisatie en wie belangrijk was in het keizerrijk diende dat ook te zijn in de kerk en omgekeerd. Wie geen rol speelde in het Rijk kon dat ook niet doen in de organisatie van de christelijke kerk. Zo had Constantijn dat verordonneerd, al is hij, voor zover bekend zelf nooit christen geworden. Hij werd op zijn sterfbed gedoopt toen hij zich daar niet meer tegen kon verweren. Het is duidelijk dat de christelijk kerk de nieuwe ruggengraat werd van het Romeinse Rijk en dat die godsdienst dus een belangrijke politieke betekenis kreeg in 325.

Dat het Constantijn op het concilie meer te doen was om de eenheid van de Kerk dan om de juiste geloofsinhoud blijkt onder meer uit het feit dat hij de patriarch Athanasius, op wie hij tijdens het concilie steunde voor zijn strijd tegen de Arianen later verbannen heeft naar Trier, dat toen een plaats was aan de uiterste grenzen van het Rijk. Niet omdat de keizer of de bisschop toen anders dachten over geloofszaken, maar omdat de man in de ogen van de keizer een blokkade opwierp voor de eenheid.

Constantijn had het concilie bijeen geroepen om aan een aantal twisten in de kerk een einde te maken. De belangrijkste was die tussen de aanhang van de ouderling Arius en diens bisschop Alexander over de goddelijkheid van Christus. Constantijn was zelf dan wel geen christen maar hij vond het christendom noodzakelijk om de eenheid in het Rijk te bevorderen. Daarin paste een onderlinge verdeeldheid tussen christenen niet en vandaar het concilie. Wie er gelijk had, Arius of Alexander of geen van beiden, dat interesseerde de keizer niet wezenlijk. Hij drukte het standpunt van de anti-Arianen door.

Zoals bekend was de goddelijkheid van de profeet Jezus van Nazareth een van de eerste geloofswaarheden die bij Mohammed overboord gingen. In de christelijke kerk blijft zij tot op heden algemeen aanvaard. Dat Jezus er zelf zo over gedacht heeft is niet erg waarschijnlijk. Hij noemde zich wel Gods zoon, maar hij zegde iedereen die zijn geloof aanvaardde toe dat hij ook een kind van God kon worden en liever sprak hij over zich zelf als over de mensenzoon.

Het Hellenisme en de latere Romeinse samenleving kende de vergoddelijking van mensen, maar in de joodse traditie is de gedachte niet eens denkbaar. Van een joods christelijke kerk, een kerk van de Apostelen, zoals die in de eerste eeuwen bestond, is na Constantijn nooit meer iets vernomen. Aangenomen mag worden dat de goddelijkheid van Jezus een definitieve breuk tussen christendom en jodendom heeft teweeggebracht en dat die vergoddelijking een belangrijke factor is geweest bij de bekering tot de islam van alles wat leefde in de tradities van het Midden Oosten.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp