Een rondetafelgesprek tussen intellectuele giganten. Four horsemen; als aankondiging van de apocalyps voor het geloof.

Op wat apocriefe anekdotes na blijft het gissen wat de ‘filosoof met de ton’ Diogenes van Sinope en veroveraar Alexander de Grote bespraken toen laatstgenoemde de eerstgenoemde bezocht. En wat zeiden David Hume en Voltaire tegen elkaar toen ze hun tête-à-tête hadden? Niemand weet het precies. De correspondentie tussen Charles Darwin en Alfred R. Wallace, die beide rond dezelfde tijd de evolutietheorie bedachten, is bewaard gebleven en valt gelukkig na te lezen. Over de vriendschap en strijd tussen Bertrand Russell en Ludwig Wittgenstein valt, onder andere via interviews met nabestaanden, al veel meer interessants terug te vinden (bijvoorbeeld in The duty of genius van Ray Monk). Fijn opgeschreven, maar het blijven moeilijk te reconstrueren gebeurtenissen.

Tegenwoordig zijn we gelukkig gezegend met videocamera’s, waardoor we ontmoetingen tussen intellectuele grootheden in HD kunnen vastleggen en dus nérgens meer over hoeven te gissen. Eén zo’n gefilmde legendarische ontmoeting vond plaats op 30 september 2007, in het appartement van Christopher Hitchens in Washington. Daar spraken vier van de invloedrijkste intellectuelen van de afgelopen decennia met elkaar.

Vier invloedrijke intellectuelen
Aanwezig was allereerst de Britse gentleman Richard Dawkins (1941), bioloog, etholoog, hoogleraar, documentairemaker en auteur van The selfish gene (1967), The extended phenotype (1982), The blind watchmaker (1986), The God delusion (2006) en een dozijn andere boeken. Aan diens rechterkant zat de imposante Daniel C. Dennett (1942), filosoof, hoogleraar en auteur van Content and consciousness (1969), Elbow Room (1984), Consciousness explained (1991), Freedom evolves (2003), Breaking the spell (2006) en een dozijn andere boeken. Links van Dawkins zat Sam Harris (1967), filosoof, neurowetenschapper en auteur van The end of faith: Religion, terror, and the future of reason (2004), Letter to a Christian nation (2006) en vijf andere boeken. Zoals gezegd was hun gastheer de eclecticus Christopher Hitchens (1949 – 2011). Hitchens was journalist, essayist, columnist, debater en auteur van No one left to lie to: The triangulations of William Jefferson Clinton (1999), Why Orwell matters (2002), god is not great: How religion poisons everything (2007), Mortality (2012) en meer dan een dozijn andere boeken. Kortom: het mag duidelijk zijn dat dit een bijeenkomst van intellectuele giganten was – van vier heren die samen een intellectueel hoogwaardig miljoen-publiek aanspreken.

Casus belli
Wat hen op dat moment samenbracht was niet hun gezamenlijke liefde voor muziek, filosofie, poëzie, wetenschap, literatuur of politiek. De verbindende factor was dat zij bekend waren komen te staan als vertegenwoordigers van wat een Amerikaanse journalist New Atheism doopte, en wat de omslag lichtelijk overdreven een ‘atheist revolution’ noemt. Hun aanpak werd als nieuw gezien omdat zij strijdlustig waren. ‘Strijdlustig’ omdat ze niet alleen vonden dat een rationele analyse van de argumenten tot een atheïstische stellingname leidt, (wat bijvoorbeeld Bertrand Russell al in 1927 deed in zijn spraakmakende Why I am not a Christian (of Jean Meslier [1] twee eeuwen daarvoor)) maar ook de stelling innamen dat religieuze overtuigingen geen speciale bescherming genieten en openlijk bekritiseerd moeten worden, én dat religie onderaan de streep een negatief effect op de samenleving heeft en daarom bestreden danwel ontmoedigd dient te worden.

Zoals Dennett zegt: “I think it may be easier than we’re supposing to shake people’s faith. There’s been a moratorium on this for a long time. We’re just the beginning of a new wave of explicit attempts to shake people’s faith, and it’s bearing fruit.” (p. 88-9.)

Op basis van die stellingname zochten zij actief het debat, wat resulteerde in boeken met hoofdstuktitels als: The problem with islam, Religion as an original sin, of Childhood, abuse and the escape from religion.

Andere New atheists
Overigens waren de vier Horsemen niet alleen in hun queeste. In de States hielpen auteurs als Hirsi Ali, Victor Stenger (lees zeker zijn God: The failed hypothesis [zie daarover ook dit stuk]), Lawrence Krauss en Michael Shermer een handje mee. In ons thuisland werd de soortgelijke grondhouding van Nederlands scherpste analytische filosoof, prof. dr. mr. Herman Philipse onder andere door Piet Hein Donner afgedaan als Verlichtingsfundamentalisme. Iedereen die denkt dat die term ook maar een greintje logica of consistentie bevat wordt aangeraden Philipse’s gelijknamige essay daarover te lezen. Goede Europese auteurs die tot deze zelfde stroming kunnen worden gerekend zijn bijvoorbeeld de Franse filosoof Michel Onfray (zie zijn Atheologie*) en in Nederland Herman Philipse (Atheistisch manifest en De onredelijkheid van religie; Verlichtingsfundamentalisme; God in an age of science) en Paul Cliteur (Moreel esperanto; The secular outlook).

Gesprek der giganten
De Richard Dawkins Foundation for Reason and Science greep de aanwezigheid van het viertal in Washington aan om een groepsgesprek te organiseren en te filmen (Ayaan Hirsi Ali was ook uitgenodigd maar kon helaas niet aanwezig zijn). Verwend met cocktails, en voor Harris en Hitchens een glas whisky, gingen ze om de ronde tafel zitten en begonnen te praten.

In zijn intro stelt Dawkins: “The event was a vindication of my conviction that discussion doesn’t always need a chairman or any basic disagreement or debate to maintain interest and bear fruit. We didn’t have a prepared agenda. The conversation took its own course.” (p.3)

Uw herhaalde aandacht waard
Deze claim van Dawkins wordt geïllustreerd door Hitchens, met de volgende prachtige woorden: “Would you mind if I disagree with you about that?” Deze zin geeft de sfeer, het niveau van het gesprek en de betekenis van “the proof of the pudding is in the eating” perfect weer. Niemand zit daar om zijn gelijk te halen. Het is een gesprek tussen gelijkgezinden die geenszins gelijkgestemd zijn: ze zingen allen op andere toon, maar wel harmonieus. Het is geen debat of discussie, alhoewel er zeker argumentaties worden uitgewisseld en meningsverschillen bestaan.

Ook voor degenen die het originele gefilmde gesprek (indien niet te recent) al meerdere malen zagen is dit boekje verfrissend om te lezen. De besproken ervaringen (“One of the things we’ve all met is the accusation that we are strident or arrogant or vitriolic or shrill.” p. 41), drogredenen (contra mysterianism: “We may never actually have an intuitive feel for what’s going on in quantum mechanics. But we can still test its predictions.” p. 71), argumentaties (“David Hume: ‘Which is more probable, that the impossible has really happened or that the conjuror has fooled you?’’ p. 23), opmerkingen (“No question that islam is the most dangerous religion, and probably because it doesn’t have a papacy that can tell it to stop something.” p. 128) en ontluisterende opmerkingen (“In global terms I think we’re absolutely in a tiny, dwindling minority that’s going to be defeated by the forces of theocracy.” p. 129) zijn nog immer sterk, on-point en daarom ieders herhaalde aandacht waard.

Na- en voordelen
Nadelen van deze gedrukte versie zijn de kleine marge en de leuke maar inhoudelijk niks toevoegende en dus overbodige inleiding van Stephen Fry.

Grote voordelen van dit eindelijk afgedrukte gesprek zijn de drie goed geschreven inleidingen (door Dawkins, Dennett en Harris (de inleiding van Dawkins is trouwens uitmuntend)), dat je aantekeningen kunt maken, intern makkelijk naar verwante paragrafen kunt verwijzen, dat er geannoteerde verwijzingen naar de genoemde personen en boeken in staan en dat je het in je boekenkast kunt zetten. De grote vraag is alleen: bij welke auteur?

---

1. Zie Michel Onfray, Atheologie: De hoofdzonden van jodendom, christendom en islam (Mets & Schilt: 2005), p. 47.

---

Richard Dawkins, Daniel Dennett, Sam Harris & Christopher Hitchens – The four horsemen. The discussion that sparked an atheist revolution. Foreword by Stephen Fry.

• Uitgever: Bantam Press.
• 1e druk
• ISBN: 9780593080399
• februari 2019
• 134 pagina’s
• Hardcover.
• Prijs: € 10,99
• E-boek €9,49
• Bestellen kan hier

 

 

---

Mattijs Glas is op Twitter te vinden als @MattijsGlas