Misschien is het veranderde politiek leiderschap wel het meest interessante aspect aan de zelfmoord waartoe Alexander Pechtold zijn partij drijft. Ook de manier waarop dat uiteindelijk vorm gekregen heeft moet met belangstelling worden bezien. En D66 is de enige niet.

Waaraan gaat D66 nu vermoedelijk ten onder? Aan de machtshonger van haar leider. (Een verklaring voor het gedrag van Pechtold zou kunnen zijn dat hem het burgemeesterschap van Amsterdam is beloofd! Maar zou die afspraak een verpletterende D66-nederlaag bij GRNL2018 overleven?). Niet dat het al zo ver is, maar als de voortekenen van afgelopen dagen niet bedriegen zal de partij bij de  gemeenteraadsverkiezingen over een maand zware klappen krijgen. Ernstiger wellicht nog is het afnemend enthousiasme van eigen activisten voor de partij: mensen die de moord op het raadgevend referendum willen verdedigen zijn er weinig tot niet. Met nog een maand te gaan tot GRNL2018 is dat een slecht signaal.

GeenStijl publiceerde gisteravond na de formele stemming in de Tweede Kamer een defaitistisch stuk van Van Rossum dat terugkeek op drie jaar referendumperikelen. Met veel van wat daarin staat ben ik het zeker eens, maar ik mis dingen. Onder andere de veranderde stijl van leiderschap binnen de Nederlandse politiek. Die verandering is niet al bij alle partijen even sterk geworteld, maar de tendensen zijn onmiskenbaar.

Sterk leiderschap?
De behoefte aan versterking van het leiderschap is zo op het eerste gezicht veroorzaakt door onzekerheid over de identiteit van de politieke partijen. Zwakke leiders nu kunnen zich alleen handhaven door te leunen op sterke partijtradities of de diepgevoelde gemeenschappelijke overtuigingen die de leider uitstraalt. Van Haersma Buma is er het voorbeeld par excellence van. Een krachtig leider is hij niet, maar hij is de personificatie van wat je van het CDA verwacht.

Daartegenover zie je dan Pechtold, die na zijn aantreden als partijleider D66 van de rand van het graf weg sleurde. Een geoliede partijpolitieke machine lijkt D66 nog steeds niet te zijn geworden, maar discussie en oppositie tegen het leiderschap van Pechtold hoor je vrijwel niet. Slechts een oude leider en een erkend onafhankelijke geest hebben zich tegen de referendumdeal met Rutte verzet.

VVD-leiderschap
Met Rutte is het ernstigste voorbeeld van de verandering in leiderschap genoemd. Hij heeft de VVD vrijwel net zo effectief ontdaan van interne oppositie als Pechtold dat heeft gedaan met D66. Dat dat weinigen heel erg opvalt heeft ook te maken met dat de belangstelling voor het interne reilen en zeilen van de VVD nooit erg groot is geweest in de media. Maar de signalen zijn onmiskenbaar: Rutte heeft een holle applausmachine gecreëerd door onder andere de bezetting van de Kamerfractie naar zijn hand te zetten. In plaats van dat Rutte het uithangbord van de fractie is, lijkt de trouw van de Kamerfractie eerder zijn visitekaartje te zijn bij onderhandelingen.

Dat kwam heel sterk terug in het regeerakkoord: de belangrijkste punten die de VVD achteraf bezien binnenhaalde waren die vreemde afschaffing van de dividendbelasting en de intrekking van het referendumwet.

SP, PVV, FvD
Als we de andere partijen langslopen zien we in mindere mate hetzelfde proces. De SP is altijd al autocratisch geweest. Evenals de PVV, die dat door de nood gedwongen (mondigheid van ongewenste politieke figuren is een te groot risico) zo mogelijk nog meer is. Als partij in opbouw ziet het FvD kennelijk hetzelfde probleem als de PVV, maar de vraag blijft of de snelle groei dat houdbaar maken zal. Dat Baudet het nu in het sluiten van de luiken zoekt lijkt moeilijk houdbaar.

VVD, D66, CU, PvdA, GL
In bovengenoemde partijen zit autocratie momenteel ingebakken in hun systeem, maar anders dan bij VVD en D66 is het geen uiting van onzekerheid onder – hoogstens over de leden. Een partij die in mindere mate dezelfde verschijnselen vertoont als D66 en VVD is de CU. GJ Segers is een leider met een heel wat scherper profiel dan zijn voorganger Arie Slob. Dat de CU op een kruispunt lijkt te staan maakt dat logisch. Binnen de PvdA lijkt Asscher zich wel degelijk alsnog te willen manifesteren als groter leider dan hij is. Het vooruitzicht van de gemeenteraadsverkiezingen lijkt dat proces nog te doen stokken – als de PvdA nòg zwaarder verliest dan verwacht is ook zijn tijd gekomen. Wat niet wegneemt dat wie hem ook op zal volgen, je kunt verwachten ook binnen de PvdA de touwtjes te zien aanhalen. Bij GL werkt dat vergelijkbaar. De formele leider Klaver is weliswaar een trekpop van een collectiefje Amsterdamse intriganten, maar die laatsten hebben de wind er net zo goed stevig onder.

De partijen met momenteel de sterkst herkenbare identiteit
Juist die partijen die de minste twijfels hebben over de eigen identiteit, hebben nu een zwakker, collectief aandoend leiderschap. Dat geldt voor 50+ (overigens ook met een sterke poppenspeler op de achtergrond), PvdD, SGP en het al genoemde CDA. Dat kan eigenlijk geen toeval zijn.