Complottheorieën worden door ‘ongelovigen al snel afgedaan als de hersenspinsels van beperkte geesten. Vaak is dat een pot-ketel argument.

Want de reden dat de verspreiders van complottheorieën en degenen die daarin weigeren mee te gaan van mening verschillen is echter maar al te zeer een kwestie van geloof. Niet alleen van het geloof van de ‘complotdenkers’, maar evenzeer van het geloof van de niet-gelovigen. Zij geloven immers vooral iets ànders dan de complotdenkers.

Het simpelste voorbeeld is nog steeds Galileo Galileï. Galileo meende dat de aarde rond de zon draait, en zijn tegenstrevers meenden dat de Aarde het middelpunt van het universum was, waaromheen al het andere logischerwijs draaien moest. Dat was inderdaad logisch geweest – indien de Aarde daadwerkelijk het middelpunt van de schepping was geweest. Sinds we er zeker van zijn dat dat niet zo is, heeft ons paradigma kunnen kantelen. Maar het blijft een schitterend voorbeeld van onweerlegbare logica die vanuit het verkeerde startpunt begon. Dat de toenmalige wijsheid kon volhouden dat Galileo er naast zat had daarom niets met mankerende logica te maken – die deugde. Maar de kennis waarop die logica zich baseerde deugde van geen kant.

Dat is ook tegenwoordig vaak herkenbaar in de debatten tussen ‘complotdenkers’ en niet-gelovigen in die diverse complotten. De denkbeelden van veel complotdenkers zijn niet zozeer een kwestie van beperkingen, maar mogelijk wel een te hoge opleiding gecombineerd met een te beperkt begrip van wat die opleiding leerde. Maar een enkele keer blijkt een complotgedachte[1] dan toch op waarheid te berusten, en dan kantelt het paradigma 180 graden, en blijken de niet-gelovigen in retrospectief complotdenkers te zijn geweest.

Het valt allemaal niet mee, maar de beschuldiging van de beperktheid van redenaties is vaker niet waar dan wel. Dat er desalniettemin sprake kan zijn van een gebrek aan relevante kennis is evident uit het Galileo-verhaal. Maar wie geheel zonder kennis is, zal vaak niet verder komen dan botte achterdocht – overigens nog steeds een redelijke basis voor vrijwel èlke complottheorie. Een hoger opleidingsniveau leidt daarom vrijwel onvermijdelijk naar meer complotgedachten.

Hoe kort de afstand naar primitieve religies is moet hieruit ook duidelijk zijn. Monotheïstische religies zijn in feite een extrapolatie van ons zelfbeeld, maar dan in een almachtige incarnatie. Een primitiever – polytheïstische – religie die voor elk fenomeen een aparte godheid veronderstelt zit echter dichter bij de oorsprong van complotgedachten dan bij ware kennis. Als elk fenomeen om ons heen – wind, zon, zee, akkerbouw, jacht en bedenk de rest zelf – geregeerd wordt door één goddelijke entiteit – verklaart dat niet alleen waarom mensen er een goddelijke status aan zouden toekennen, maar geeft tevens voor die betreffende gelovigen de redenen achter het verschijnsel. Religie als eenvoudige verklaring voor onverklaarbare verschijnselen is ook onvrede met de gedachte dat dingen eenvoudig zo zijn, en er niets aan kan worden gedaan dan ze accepteren als bestaand fenomeen.

Eenzelfde fenomeen zien we – in veel complexere vorm – ook bij complotgedachten. Ze zijn maar al te vaak tevens een zoektocht naar een verklaring die het zoekende individu het meest bevredigt. Een fanatieke verdediging van zo’n gevonden oplossing/verklaring is er daarom maar al te vaak een even onlosmakelijk onderdeel van. En onvermijdelijk zullen veel inventieve nieuwe gedachten hun bestaan daarom starten als complottheorie – complottheorieën gaan vrijwel altijd in tegen bestaande overtuigingen.

---

1. Het woord complotgedachte wordt verder in de context van dit verhaal gebruikt als term voor de niet-gangbare redenatie. In hoeverre iets al dan niet waar kan blijken zal vaak pas mettertijd duidelijk worden. Het wordt hier derhalve niet gebruikt als een normerend begrip.

---

Meer over complottheorieën vindt u hier.