Mijn vermoeden is dat wanneer 48% van ondervraagde moslims begrip heeft voor het gedrag van aanslagplegers in Europa en Amerika zoiets een vorm van instemming inhoudt, of in elk geval een weigering om te veroordelen.

Het lijkt me waarschijnlijk dat een dergelijke opvatting van een zo’n groot deel van de Nederlandse moslimpopulatie een vreedzame samenleving niet bevordert en daarom vindt onze overheid waarschijnlijk ook dat dit getal beter verdonkeremaand kan worden.

Maar alle interviews met onderwijzers en met sociale werkers bevestigden de uitslag van de eerder genoemde enquête. Men weigert in moslimkringen om door moslims gepleegde aanslagen onvoorwaardelijk te veroordelen en wie er geen ‘begrip voor op kan brengen’ in die kringen houdt zijn mond.

Voor alles wat onnodige strubbelingen tussen moslims en andere Nederlanders kan vermijden, ben ik vóór, behalve voor fraude. Bewust verkeerde voorlichting richt meer kwaad aan dan er door voorkomen wordt. De meeste intellectuelen hier hebben overigens meer begrip ‘voor’ dan ‘van’ de islam. Ze zien de islam als een godsdienst die met het moderne katholicisme of protestantisme is te vergelijken. Ze houden het ervoor dat de islam heel goed kan samengaan met een humanistische levensopvatting en ze negeren de mededelingen van alle deskundigen dat ze zich op dit punt vergissen. Het aanvaarden van humanistische beginselen is voor moslims echt een probleem. Wil het ooit nog zover komen dan moet er iets gebeuren in de trant van onze renaissance of reformatie. Het is in alle opzichten in strijd met de leer en met de cultuur waarin die leer op dit moment de boventoon voert.

Het is natuurlijk waar dat joden- en christendom in hun oorsprong ook niet in alle opzichten humanistisch waren, met name het jodendom niet. Toch was de afstand daar kennelijk minder groot want die is intussen wel overbrugd. Islam betekent letterlijk de onderwerping van de gelovige aan God. Hij hoort zonder kritiek te doen wat God van hem vraagt, altijd en in alle aspecten van zijn leven, of hij nu begrijpt of niet wat er van hem wordt gevraagd. Een eigen opvatting over geloofswaarheden en maatschappijopvattingen, zoals die bijvoorbeeld wel van protestantse gelovigen wordt verwacht is in de islam verboden. De islam is bovendien niet iets dat op een speciale dag van de week en in een daarvoor speciaal gereserveerd gebouw kan worden neergezet. Dat is sinds de twintigste eeuw wel het geval met het christendom.

Dat christendom vraagt overigens ook op zondag al geen dingen meer van de mensen die met de humanistische beginselen in strijd komen. Hoe men zich dient te onderwerpen leert de koran, die het woord van God bevat en verder de op schrift gestelde islam traditie, de Sunna of Hadith. Beide worden met gezag uitgelegd door de gemeenschap van de gelovigen. Als alle gelovigen het eens zijn kunnen zij zich niet vergissen, dat is hun door de profeet Mohammed toegezegd: de moslim gemeenschap is in het bezit van de waarheid. Wanneer wij in de verkondiging van de mensenrechten discriminatie verbieden op grond van ras, huidskleur, geslacht, taal, politieke overtuiging, nationale of sociale herkomst, bezit en maatschappelijke status, ontleend aan geboorte of aan iets anders, dan wordt ook de religie in dit rijtje geplaatst, omdat we het zien als een persoonlijke eigenschap. Als iets waarmee een individu zich van een ander kan onderscheiden, maar dat aan zijn algemene menselijke waarde niet toe of af doet. Dat is een typische humanistische en individualistische manier om godsdienst te bezien. Zij is typerend voor onze cultuur en een moslim zal zich hierin niet herkennen.

Discriminatie is voor hem uitsluitend een kwestie van wel gelovig of niet gelovig en wie niet gelovig is mag niet alleen, hij moet worden gediscrimineerd, want hij staat buiten de waarheid. Valt hij van het ware geloof af dan kost hem dat zijn leven.

Mensen hebben waarde als subjecten van God, maar niet buiten of boven God. Een rechtgelovige moslim zal de waarde van een mensenleven altijd achter stellen bij de waarden die hem door zijn geloof worden voorgehouden en dat geldt ook voor de waarde die zijn eigen aardse leven heeft. Daartegenover staat dat de Islam ook veel humane trekken heeft en in de ethiek van alle dag helemaal niet zover van het humanisme en de joods-christelijke opvattingen afstaat. Ook is onderdeel van de islamitische leer dat de mensen die God dienen zonder de profeet en de koran te erkennen, d.w.z. joden, christenen, gnostici en de aanhangers van Zoroaster, niet helemaal, maar alleen gedeeltelijk buiten de waarheid staan. Zij zijn lieden van het Boek (van God) en moeten met eerbied worden behandeld.

Wat dat aangaat is er wel een groot verschil tussen het eerste deel van de Koran dat stamt uit Mohammed’s tijd in Mekka, en het latere, dat in Medina tot stand kwam. Mohammed’s aanvankelijke eerbied voor de oudere monotheïstisch religies nam af in de voortdurende conflicten met joden en christenen in Medina, omdat die weigerden zich tot zijn nieuwe inzichten te bekeren.

Tot die inzichten behoorde onder meer dat veel van de boodschap in de christelijke bijbel en in de thora in de loop de jaren was verduisterd door kwaadwillende priesters en schriftgeleerden. Op dat punt had Mohammed trouwens gelijk al staat natuurlijk allerminst vast dat hij er voor in de plaats bracht een groter waarheidsgehalte bezit.

De houding van de islam tegenover jodendom en christenheid is altijd ambivalent geweest. Dat komt met name tot uiting in het voorschrift – niet een van de vijf grondslagen van de Islam overigens – betreffende de heilige oorlog, de jihad. Maar hierover bestaat geen gemeenschappelijke opvatting binnen de islam en dus geen algemeen geldende waarheid.

Een soortgelijk omstreden en daarom niet algemeen geldig begrip is de Dar al-Islam, het land dat als grondgebied van de Islam kan worden beschouwd en waarin vrede moet heersen. Tegenover de Dar al-Islam staat de Dar al-Harb, het gebied daarbuiten, waar de heilige oorlog geoorloofd is en onder omstandigheden ook verplicht. Sommigen zien alleen het Arabië van Mekka en Medina als grondgebied van de Islam, anderen alle gebieden waar moslims ooit aan de macht zijn geweest, daaronder dus ook India, Sicilië, Spanje en de voormalige gebieden van het Turkse rijk. Er zijn tenslotte ook stromingen, die gebieden die sinds mensenheugenis vast in handen van de islam zijn, maar waarvan de orthodoxie omstreden is, tot de Dar al-Harb rekenen en weer anderen die dat heftig ontkennen.

Als begrippen omstreden zijn, dat is heersende leer, behoren zij niet tot de waarheden die moslims – en per implicatie ook de ongelovigen – verplicht moeten aanvaarden.
Als men tegen deze achtergrond kijkt naar de reacties van moslims in Nederland en elders in de wereld op de gebeurtenissen van 11 September en de latere door moslims gepleegde aanslagen, dan zou het volgende kunnen worden opgemerkt.

De godsdienstige voorschriften van de islam bevatten geen ondersteuning voor het gedrag van de terroristen. Er is geen algemeen aanvaarde uitleg van het begrip jihad of Dar al-Islam die aanvallen op het westen zou rechtvaardigen. Het doden van onschuldigen is in elk geval tegen de voorschriften van de Koran. In dat geschrift komt het begrip collateral damage als verontschuldiging voor het vermoorden van vrouwen en kinderen niet voor.

De islam is niet alleen een godsdienst met ethische en rituele regels maar ook een beschaving die zich met nadruk van de westerse beschaving onderscheidt. Is het mogelijk dat de terroristen geïnspireerd zijn door hun beschaving die zij bedreigd achten door het westen en meer in het bijzonder door Israël en zijn beschermheer de U.S.? Een aantal Midden Oosten deskundigen hebben zich in die richting geuit. Maar de redenering houdt geen steek. Voor een rechtgeaard moslim kan de islam niet bedreigd worden. Als aanhanger van de islam staat hij immers in de waarheid en Allah heeft geen bescherming nodig. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Dat een wereldse cultuur die door de omstandigheden wordt gedwongen om zich aan te passen zich bedreigd gaat voelen, dat kan wel en dat is in de historie ook niet iets uitzonderlijks. Een beroep op de godheid en zijn openbaring is daarbij ongepast en misschien zelfs wel godslasterlijk.

Het is duidelijk, voor een aanpassing van de islamitische beschaving aan de moderne tijd, is een aangepaste uitleg van de koran vereist. De gedachte dat die uitleg door de eeuwen heen dezelfde zou zijn gebleven is niet juist. In de eerste decennia van haar bestaan is de geloofsuitleg aangepast aan nieuwe problemen die zich in de islam voordeden. Verstarring trad pas op na de tweede verwoesting van Bagdad door de Mongolen en met het verloren gaan van het Kalifaat van de Abassiden.

Het zou een taak horen te zijn voor de universiteiten van de Islam om een cultuur te bevorderen waarin de Koran niet meer geldt als een relict uit het verleden maar als een inspiratiebron voor een modern leven. De imams in Nederland en andere westerse landen zijn daarbij in een bevoorrechte positie, vergelijkbaar met die waarin duizend jaar eerder hun voorgangers in Spanje verkeerden. Ook toen is uit een samenleven van wereldgodsdiensten een culturele bloei voortgekomen en zoiets zou weer kunnen gebeuren als men zich los kan rukken uit een versteende overlevering.

Het probleem daarbij is dat de overheden de verleiding moeten kunnen weerstaan om deze ontwikkeling met geld en goede raad te gaan bevorderen. In Amsterdam, hebben we het fiasco meegemaakt van de Westermoskee en de pogingen achteraf om dat beleid te rechtvaardigen. De pogingen van de overheid om een ontwikkeling van de Islam in liberale zin te beïnvloeden werken averechts en staan bovendien op gespannen voet met de eigen beginselen van een democratische samenleving. Het zal uit de islam zelf moeten voortkomen en wij kunnen niet anders dan de rol spelen van welwillende toeschouwers.

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp