Alexandra is nog in Kosovo wanneer ze besluit toch verder te mailen met Merlijn. Dankzij haar bezoek aan de overblijfselen van sultan Murat I komt weer boven wat Diyanet voor organisatie is. Dankzij de e-mail leert ze dat het Griekse woord “paidomazoma‘ niet alleen staat voor de georganiseerde Ottomaanse kinderroof maar ook voor de communistische van na de Tweede Wereldoorlog.

De zoon van Murat I en een stripboekdorpje

Zeven uur na haar culinaire avontuur in Moravië bekeek Alexandra in de bescheiden lounge van haar hotel in Pristina, de foto’s die ze die middag had gemaakt bij “het” Merelveld. Haar tocht was vlekkeloos verlopen. Of het te danken was aan haar hoofddoek was moeilijk vast te stellen, maar ze was nergens op vijandigheid gestuit. Ondanks de grote omweg had ze haar bestemmingen zonder problemen gevonden. Een flink deel van de foto’s was goed gelukt. Het monument behorend bij de eigenlijke, verschrikkelijke veldslag toepasselijk onder sombere wolken. Merkwaardige naam: Gazimestan. Het bouwsel zelf zag er ook somber uit. Niet verrassend voor zo’n object met bouwjaar 1953 in voormalig Joegoslavië. De autosloperij ernaast droeg bij aan het deprimerende van de omgeving. Het monument was niet beschadigd. Ook de witmarmeren gedenksteen was ongeschonden. Of later vervangen door een nieuw exemplaar. Toen ze aankwam verliet een tweetal andere bezoekers net het terrein. Daarna was ze de enige aanwezige.
Twintig minuten later ging ze op weg naar het herdenkingscentrum voor sultan Murat I. Dat centrum lag minder dan drie kilometer ten noorden van Gazimestan. Het ommuurde terrein telde een drietal gebouwen; alle drie in uitstekende staat. Ze schatte het aantal medebezoekers op ongeveer 25. In het hoofdgebouw las ze dat er nòg een plaats was waar stoffelijke resten van deze Murat lagen. Slechts 600 meter voorbij Gazimestan, op de plaats waar de sultan, tegen het einde van de slag, daadwerkelijk neergestoken zou zijn. Op die andere locatie lagen zijn inwendige organen. Op de terugweg naar het hotel had ze die locatie ook nog even bezocht. Daar had ze alleen van de buitenkant een paar foto’s gemaakt. Een bescheiden koepelgebouwtje dat er nog nieuwer uitzag dan het koepelgebouw op het ommuurde terrein. In dat gebouw op het eerste terrein bevond zich een soort sarcofaag, afgedekt met een fraaie zwarte doek met zilverkleurige versieringen. Erbovenop was een merkwaardig object van stof bevestigd. Pas nu ze de foto’s bekeek, drong door wat het was: een absurd grote tulband. Het speciale sultan-hoofddeksel!
Ze keek wat langer naar de foto die ze gemaakt had bij het verlaten van het terrein: van het hek en het metalen bord op de muur ernaast. De letters van de tekst waren goed te onderscheiden, maar ze kon niet lezen wat erop stond. Ze wist niet eens in welke taal het was geschreven.

Sultan Murat hüdavendigar Türbesi ve Selamlik
Binasinin restorasyonu ile Müştemilatının insaasi
Türkiye Diyanet Vakfi
Tarafindan yaptirilmistir 2005

Het kon niet missen waar Sultan, Murat, Türkiye en 2005 voor stonden. Restorasyonu eigenlijk ook niet. Wat ‘Diyanet’ betekende wist ze niet, maar ze had het idee dat ze het eigenlijk wel hoorde te weten. Er ontging haar iets belangrijks, wist ze. Waarom stond er iets over Turkije in plaats van over het Ottomaanse rijk? Was dat het? Nu wilde ze het weten ook. Ze ging naar de vertaalsite van Google en typte de tekst letter voor letter over. Hoe ze de “s” met de cedille moest ingeven wist ze niet maar het computerprogramma vulde die zelf aan. Het vertelde haar ook dat de tekst opgesteld was in het Turks. Op twee na kende het de Engelse vertaling van alle woorden:

Tomb of Sultan Murat Hüdavendigar Building
restoration of outbuildings and construction of Selamlik
Religious Foundation of Turkey
Was built by 2005

Ach natuurlijk, Diyanet, de Turkse overheidsinstelling voor religieuze zaken. Dezelfde organisatie die ook gaat over de vrijdagse boodschap in Turkse moskeeën in Europa. Wel bijzonder eigenlijk. De gebouwen waren dus niet gerestaureerd door de overheid van Kosovo maar door die van Turkije. Waar “selamlik” voor stond wist ze wel, maar “Hüdavendigar”? Even googelen leerde dat dit nogal verschillend vertaald wordt. Variërend van “Master” tot “Gift of God”. In ieder geval een eretitel dus.
Kosovo was natuurlijk een erg nieuw land. Misschien hádden ze nog wel geen overheidsinstellingen voor zulke taken. Ze zocht verder. Kosovo was nog jonger dan ze had gedacht. De onafhankelijkheid werd pas uitgeroepen in 2008. Pas drie jaar na de restauratie van dit mausoleum dus! Die was precies een jaar na de grote geweldsuitbarsting al uitgevoerd. De explosie van geweld die destijds tot westers ingrijpen had geleid.
Ja, deze voortvarende aanpak van de Turken wees echt op expliciet beleid om een specifieke interpretatie van de geschiedenis onderdeel te maken van de eigen politieke agenda. Zou die Turkse premier of president, die Erdogan, hier zelf de hand in hebben gehad? Of was dit nog van voor zijn tijd?
Ze ging nog een kopje koffie halen bij de automaat. Toen ze terugkwam bij haar tafeltje zag ze dat ze nog een e-mail had ontvangen van Merlijn. Even twijfelde ze: zou ze het bericht überhaupt nog openen? Het onderwerp luidde: “En mijn reacties en aanvullingen”. Het was niet zo lang als het vorige, maar ook dit was nog een heel verhaal.

Hallo Alexandra,
Mijn verhaal was zo lang geworden dat ik het maar in tweeën geknipt had. Alles goed? Vanmorgen las ik weer een akelig bericht over die brug in Mitrovica die zo langzamerhand even beroemd aan het worden is als die in Mostar in Bosnië-Herzegowina. Je zult wel niet via Mitrovica rijden, maar ik ben echt een tikkeltje bezorgd. Tegelijk ben ik ook een beetje jaloers.
Wat die Eisenhut betreft: die zou inderdaad een prima onderwerp zijn voor een studie kunstgeschiedenis. Onderzoeken wat er wel en niet klopte aan zijn schilderijen. Mooi die term: “exotiserend”. Ik heb nog wat nagezocht over een ander bekend werk van hem: “Death of Gül Baba”. Wanneer daar een boodschap achter zit, ligt die er in ieder geval niet dik bovenop.
Ik ging nog wat verder zoeken op het onderwerp, op die meneer Baba dus, omdat hij te boek staat als ‘soefi’. Soefi’s hebben een veel te onschuldige naam. Die Baba reisde mee met Ottomaanse troepen om ze te inspireren bij de veroveringsoorlogen. Hij ging dood in Hongarije. In Boedapest staat zijn mausoleum. En nu komt het: dat gebouwtje is eigendom van de Turkse staat! Het Turkse ministerie van cultuur en toerisme heeft er een pagina over op haar website. Daarop wordt Gül Baba aangeduid als “martelaar”. Wat is het verschil in betekenis van dat begrip binnen de christelijke en mohammedaanse cultuur toch groot! Op veroveringsoorlog gaan en daarbij de dood vinden: daar kun je dus martelaar mee worden volgens hedendaagse Turkse normen.
Die Baba behoorde tot de soefi-orde der Bektashi. Die Bektashi (er zijn allerlei manieren waarop zijn naam gespeld wordt) is een legendarische figuur uit de dertiende eeuw. Interessant persoontje. Hij zou een directe afstammeling zijn van Ali, het shia-boegbeeld. Zoals je wel zult weten geldt voor alle soefi’s dat ze een beetje een sjiietische ‘bijklank’ hebben, terwijl de meeste Turken soenniet zijn. De extremisten in allerlei landen gaan ook vandaag de dag nog tekeer tegen gedenktekens en rituelen van soefi’s, maar de Turken hebben dus wat minder problemen met hen. Zeker niet met de exemplaren die nuttige steun leverden in de oorlogen tegen niet-moslims.
Voor jouw Balkanreis (en voor een eigen ‘project’) vind ik het verder heel interessant dat diezelfde Bektashi een soort “patroonheilige” was van de janitsaren.
Volgens het boek waarin ik kennismaakte met die Ali Pasha, was het een Bektashi-volgeling die begon met het opleiden van christelijke weesjongens tot meedogenloze vechtmachines tegen de christenen. Pas later werden die christenjongetjes voor dat doel op grote schaal en van overheidswege geroofd.
Voor “ons thema” is de schrijver van dat boek, Mor Jokai, bijna even interessant als zijn hoofdpersoon. Die Ali Pasha was een meedogenloze tiran. Hij onderdrukte eerst decennialang de bevolking van een flink stuk van de Balkan in naam van de Sultan, daarna vocht hij tégen hem. Zijn stoffelijke resten liggen dus op een plaats die nu in Griekenland ligt, maar dat bestond toen niet als land. Overal waren de Turken de baas. De Soulioten boden als volk nog de meeste weerstand. Hun woongebied had wel model kunnen staan voor het dorpje van Asterix en Obelix uit de stripboeken van Uderzo en Goscinny. Ze werden door de legers van Ali Pasha naar het zuiden verjaagd en daar vergriekten ze. Later vochten ze dan weer samen met Ali tegen de sultan. In Jokais roman wordt Ali nog wreder voorgesteld dan in non-fictie teksten over hem. Hij vermoordt bijvoorbeeld zijn zoons. Evengoed klinkt in Jokais boek bewondering door voor de tiran. En dan te bedenken dat Jokai niet alleen een van de meest geroemde schrijvers van Hongarije was (en nog is), maar ook lid van het Hongaarse Hogerhuis! Dat sluit aan bij wat die Servische museumgids jou vertelde: over dat afschuwelijke romantiseren.
In de politiek worden mensen in West-Europa tegenwoordig met het grootste gemak uitgemaakt voor nazi’s of neo-nazi’s, maar bijvoorbeeld voor Jobbik in Hongarije is de beschuldiging terecht. Ik neem aan dat die gids uitlegde dat dat “Összetartozunk” op z’n vriendelijkst gezegd staat voor irredentisme: het streven om landsgrenzen te trekken om het totale gebied waarbinnen men dezelfde taal spreekt. In dit geval Hongaars. Wat minder vriendelijk gezegd is het revanchisme. Ze protesteren nog steeds tegen “onrechtvaardigheden” van na het einde van de Eerste Wereldoorlog. Ze verwerpen het verdrag van Trianon uit 1920: de Hongaarse variant van wat Versailles was voor Duitsland.
Ik zoek nog naar een verklaring waarom er zo weinig te vinden is over die praktijk van het van overheidswege ontvoeren en hersenspoelen van christelijke jongetjes. Ik denk aan twee factoren. Men had uiteindelijk meer aandacht voor het gedrag van de janitsaren, de volwassen producten. Het gedrag van jongens die succesvol tot gedisciplineerde moordmachines opgeleid waren dus. En daarnaast is het best lang geleden dat de Ottomanen die “jongensbelasting” inden.
Het Griekse woord voor devshirme is “paidomazoma”. De literatuur over dat onderwerp gaat in meerderheid echter niet over de Ottomanen van de late middeleeuwen, maar over gebeurtenissen van kort na de Tweede Wereldoorlog! Door de Griekse communisten werden duizenden kinderen naar communistische landen gestuurd, al dan niet met toestemming van hun ouders. In reactie daarop werden op grote schaal kinderen in het noorden van het land aan de ouderlijke macht onttrokken in opdracht van het zittende regime. En dan stuit je op een gegeven moment op iets dat toch nog licht werpt op die geringe aandacht voor die ontvoerings- en hersenspoel-activiteiten van de Ottomanen. Op een gegeven moment gingen die Grieken uit de twintigste eeuw zich minder inspannen om die kinderen terug te krijgen vanachter het IJzeren gordijn. Reden: het hersenspoelen bleek na een aantal jaren niet meer ongedaan te kunnen worden gemaakt! Het herinnert aan de stalinistische praktijk om kinderen hun ouders te laten bespioneren. Zo gruwelijk.
En dan je vergelijking van de Serven met de Koerden. Er zijn natuurlijk ook grote verschillen, maar ze zaten en zitten beiden onherroepelijk ingeklemd tussen machtige buren, die vijandig tegenover elkaar stonden en staan. En geen van beiden in staat die realiteit te accepteren en eensgezind ofwel te bemiddelden tussen die buren of ze tegen elkaar uit te spelen. Vaak verraden door die grote buren, maar ook zelf in staat tot (onderling) verraad. Ik ben benieuwd wat je verloofde van mijn insteek vindt.
Voor mijn project verzamel ik intussen ook informatie over de geschiedenis van de Serviërs. Ik kom daarin onthutsend leerzame dingen tegen. Die twee leiders van de slag, Lazar en Murat I, legden dus het loodje [= stierven] “op” het Merelveld in 1389. Slechts dertien jaar later blijkt dan de zoon van Lazar samen met de zoon van Murat te vechten tegen Timoer Lenk: de eerste, de Serviër dus, als ondergeschikte van de tweede.
Wanneer je op zoek gaat naar echt schrijnende voorbeelden van verraad kom je vaak uit bij zulk gedrag van “elites” tegenover hun “eigen” volk. Lieden die pretenderen dat ze “het gewone volk” beschermen tegen bedreigingen van buitenaf en die vervolgens gaan samenwerken met de elites van de bedreigers.
(Heb ik goed onthouden dat je in Flevoland zei dat je ook naar Oezbekistan gaat, waar Timoer, de wannabe “opvolger” van Djenghis Khan, vandaan kwam?)
Vriendelijke groeten,
Merlijn,
26 september, Hotel Phoenicia, Malta

Ze borg haar tablet weg. Ja, ze zou toch weer reageren, maar niet al direct. Bij dit bericht kreeg ze een heel ander gevoel dan bij het ellenlange epistel, maar wie of wat hij nu werkelijk was, bleef een groot raadsel. Die opmerkingen over die Hongaarse nazi’s: was dat zijn manier van haar naar de mond praten? De gemengde gevoelens bleven. Wat een vreselijke betweter was het toch. Wel akelig goed geïnformeerd. Niet prettig dat hij nog wist dat ze in Flevoland Oezbekistan al had genoemd.
En nu deugden de soefi’s dus ook al niet. Dat verhaal over die Gül Baba, dat sloot pijnlijk nauwkeurig aan bij haar eigen Diyanet-ontdekking bij de mausolea van Sultan Murat. Moest ze hem daarover berichten? Ze had er geen zin in. Ze was sowieso ook te moe om weer een uitgebreide reactie te schrijven. Een paar minuten later haalde ze de tablet weer te voorschijn en tikte een kort antwoord.

Hallo Merlijn,
Bedankt voor je uitgebreide e-mails. Ik houd mijn reactie kort. Morgen rijd ik naar Tepelenë.
Dat is ongeveer 450 kilometer van hier, maar het zou me verbazen wanneer ik dat binnen zeven uur haal. Ik moet dus heel vroeg weg. Ik laat je uitgebreide verhaal over katholieken en protestanten nog even bezinken. En je noemt dat zelf “een heel kort verhaal”. Een grapje? Wel jammer dat het weer zo sterk anti-islam is. Daardoor is het moeilijker te lezen, want ik vraag me onder het lezen steeds af of dingen die over de islam gaan, en die over het jodendom ook trouwens, of die eigenlijk nodig zijn in dit verhaal.
In je laatste e-mail kom ik wel heel wat dingen tegen die de moeite waard zijn om langer bij stil te staan. Vooral die laatste zin over de elites blijft hangen. Ik weet niet of ik het eens ben met je opmerking over Maya. Ik ben maar een paar jaar ouder dan zij is. Bedoel je eigenlijk: emotioneel te weinig stabiel?
Vriendelijke groeten,
Alexandra,
26 september, Pristina, Kosovo

Luttele minuten na het verzenden van haar bericht aan Merlijn, meldde haar tablet dat er een nieuw bericht was. Zou hij zó snel al reageren? Een akelig idee. Ze wilde het toch gelijk weten. Het was geen reactie van Merlijn. De inhoud van het bericht leverde echter wel een soort antwoord op allerlei vragen die bij haar waren opgekomen in verband met de uit de hand gelopen correspondentie met hem. Indien hetzelfde bericht wel van Merlijn gekomen zou zijn, had het vermoedelijk tot gevolg gehad dat ze een punt had gezet achter die correspondentie. Ze had het dan niet anders kunnen opvatten dan een zoveelste aanval op de islam; extra vilein omdat hij zonder twijfel op de hoogte was van het feit dat haar geboorteland hoort tot de categorie landen met het hoogste percentage genitaal verminkte vrouwen. Maar het kwam van een andere medecursist uit Zeewolde, José Morel, en het legde een link tussen genitale verminking en oriëntalisme.

---

Via deze link kunt u de andere delen van Alexandra’s reis (terug) vinden.

Onder de eerste aflevering (Proloog) is ook een overzicht opgenomen van de belangrijkste personages in het boek. Terveel is het pseudoniem van Frans Groenendijk.