De begrippen oorzaak en gevolg zijn geen exacte begrippen maar we hebben nu eenmaal niet beter. Zonder kunnen we ook niet, want om überhaupt te kunnen handelen moet je een idee hebben hoe het resultaat  voortkomt uit het voornemen  en dat is een kwestie van oorzaak en gevolg.

Oorzaak en gevolg als begrippen zijn onmisbaar, ze zijn verbonden aan het handelen; ze hangen waarschijnlijk samen, zoals Francis Bacon suggereert,  met de gebrekkige manier waarop wij de dingen zien.

Dat er  wel iets moet bestaan dat lijkt op oorzaak en gevolg lijkt moeilijk te ontkennen, maar zeker is het dat het als regel ingewikkelder is dan dat. De relatie tussen wat zich in de natuur voordoet is veel vaker die van een ingewikkelde onderlinge verknochtheid dan dat het een volkomen door het ander wordt bepaald. Hoe dan ook, handelen heeft zelden exact het geplande gevolg, het resultaat vloeit er ongeveer – en dan nog alleen met een zekere waarschijnlijkheid – uit voort maar dat is meestal wel genoeg.

Meestal zijn er meer “oorzaken” voor een en hetzelfde gevolg en vaak ook bestaat er wel achteraf een oorzakelijk verband tussen twee fenomenen, maar heeft de aanwezigheid van de  oorzaak vooraf geen, of niet meer dan een onduidelijke voorspellende betekenis voor het gevolg. Zijn  oorzaak en gevolg al wel van te voren vast aan elkaar verbonden, in de zin dat voor iedere a een b volgt en er voor iedere b één en slechts één voorafgaande a is, dan zijn het twee aspecten van hetzelfde fenomeen.

Het zijn temporele begrippen in de zin dat oorzaak altijd eerst komt en gevolg altijd later, maar vaak is iets wat eerst gevolg was later weer oorzaak en soms bestaat er een kettingverband, waarbij oorzaak en gevolg elkaar afwisselen als kip en ei.

De constatering dat gevolgen meestal alleen met een zekere waarschijnlijkheid optreden als een oorzaak zich  heeft voorgedaan en dat pas achteraf met zekerheid het verband kan worden vastgesteld, heeft geleid tot het ontwikkelen van het begrip “probalistische oorzaak”, waarschijnlijkheidsoorzaak dus. Het is de vraag of hierdoor veel winst is geboekt. Oorzaak en gevolg worden hiermee tot statistische begrippen, met alle mogelijke verkeerd gebruik dat van het leggen van statistische verbanden kan worden gemaakt.

Het concept “waarschijnlijkheidsoorzaak” mist bovendien het praktische karakter van het klassieke oorzakelijkheidsbegrip omdat, zoals bijvoorbeeld Ellery Eelis opmerkt in Probabilistic causality , er een waarschijnlijkheidsoorzaak aanwezig kan zijn zonder dat er ooit in de praktijk een gevolg is opgetreden of zelfs maar kan optreden.

Als probabilistische oorzaak geldt ieder fenomeen dat de waarschijnlijkheid van het optreden van een ander fenomeen met een meetbare hoeveelheid  verhoogt. Een statisticus weet dat de meetbaarheid van een effect vaak afhangt van de gekozen parameters en dan slechts een beperkte betekenis heeft.

Misschien dat een ruimer begrip nodig is dan een temporaal lineaire causaliteit. De begrippen eerder en later hebben immers geen absolute betekenis, maar slechts een relatieve, als onderdeel van een al aanwezig  ruimtelijk verband. Misschien dat in plaats van causa het begrip conditio beter zou voldoen. Dat zou in elk geval het teleologische element in het begrip oorzaak uit de wereld helpen en meer ruimte scheppen voor de veelvoudige oorzaak. Voor de puur teleologische oorzaken en gevolgen zou het begrip opzet kunnen worden gehanteerd, met zijn connotatie van gerichtheid op het gevolg.

De praktische concepten oorzaak en gevolg zijn ontwikkeld om een aantal redenen, waarvan de belangrijkste zijn:

1. het voorspellen van gevolgen, iets wat onder omstandigheden een kwestie van levensbelang kan zijn voor de waarnemer;
2. het tot stand brengen van gevolgen, hetgeen onder meer nodig is bij het vervaardigen en repareren van zaken;
3. het toemeten van verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden, met name om daderschap vast te kunnen stellen ;
4. het verklaren van gebeurtenissen.

Voor de eerste drie zijn alleen de relevante gevolgen en de relevante oorzaken van belang en om die reden waarschijnlijk is in het begrip oorzaak en gevolg een intentioneel, of teleologisch element geslopen, waardoor oorzaak bij het vaststellen van daderschap vaak moeilijk los te maken is van het begrip opzet. Iets is voor een dader pas een relevante oorzaak als het gevolg gewenst of in elk geval voorzienbaar en dan acceptabel was.

Gebeurt iets dat voor de dader niet te voorzien was, maar dat voor een deskundige een onvermijdelijk of zeer waarschijnlijk gevolg is, dan heeft dat gevolg voor de “veroorzaker” het karakter van een risico in juridische zin en is het even zinvol hem met de gevolgen in verband te brengen als bij ieder andere “act of God”.

Voor het vierde aspect, de verklaring van fenomenen is intentionaliteit een verstorende factor. Het toekennen van een bedoeling aan iemand of het veronderstellen van een dader met een bedoeling introduceert een element in een wetenschappelijke verklaring van fenomenen dat daar niet in thuis hoort.

We zijn gewend te denken in binaire logica en in enkelvoudige causaliteit. Beide denkschema’s hebben geen equivalent in de werkelijkheid. Dat er op een vraag maar twee antwoorden mogelijk zijn komt zelden voor en vaak is het een retorische truc. Degene die de vraag stelt wil een hem passend antwoord en beperkt de alternatieven tot één, singulier onaantrekkelijke.

Enkelvoudige oorzaken vallen samen met hun gevolg of worden daar logisch door geïmpliceerd en in dat geval is onderscheid tussen oorzaak en gevolg maar beperkt zinvol. Van een zinnig onderscheid is pas sprake als er meer dan een oorzaak is voor hetzelfde  “gevolg” . Een dergelijk gevolg is bij toekomstige gebeurtenissen nooit zeker, maar alleen in meerdere of mindere mate waarschijnlijk, terwijl dat anders ligt als we over oorzaken en gevolgen uit het verleden spreken.

In het juridisch taalgebruik wordt causa onderscheiden van opzet. Causa is dan datgene wat het juridisch relevante gevolg feitelijk heeft teweeggebracht, buiten de wil van de dader om en opzet is zijn op het gevolg gerichte wil. Maar in de praktijk kan er geen opzet zijn zonder causa in de zin van waarschijnlijk gevolg van een handelen of nalaten.

Het probleem van de meervoudigheid van de oorzaak lossen de juristen op door te spreken over de adequate, d.w.z. meest relevante oorzaak of over de meest nabije oorzaak, de causa proxima.

Bij een moord door middel van defenestratie is het uit het raam vallen van het slachtoffer zowel de meest nabije als de relevante oorzaak van diens dood en blijkt de opzet van de dader uit het plan om het slachtoffer van het leven te beroven door hem uit het raam te gooien.

Het is evident dat er hier sprake is van een gedachteconstructie waarin een onderscheid tussen opzet en oorzaak wordt gemaakt, maar dat zij feitelijk samenvallen: als vaststaat dat A zijn slachtoffer B uit het raam heeft gegooid met dodelijk gevolg, wordt aan het ene aspect van de daad door een waarnemer het kenmerk opzet en aan het andere oorzaak gegeven, maar het feitelijk gebeuren is enkelvoudig. Zonder opzet was er bij dit voorbeeld ook geen adequate veroorzaking  geweest.

Was er geen plan geweest het slachtoffer uit het raam te gooien, zoals de getuigen meenden, maar had daarentegen de verdachte juist geprobeerd om een zelfmoord van het slachtoffer te voorkomen, dan was zijn handeling geen oorzaak geweest, of althans geen adequate. De feitelijke waarneming van de gebeurtenis was in beide gevallen dezelfde geweest.

Ook in andere wetenschappen dan de juridische  is oorzaak onder omstandigheden een verwarrend begrip. Wanneer iemand ziek wordt dan komt dat omdat hij met een bacterie of virus besmet is. Dat is dan de oorzaak. Vaak is hij al langer drager van het ziekteverwekkende organisme, maar is door omstandigheden zijn weerstand tijdelijk verminderd, zodat hij ziek wordt waar hij anders gezond zou zijn gebleven.

In dat geval zijn de omstandigheden die de weerstand ondermijnen de werkelijke oorzaak. Zulke omstandigheden zijn bijvoorbeeld een opgelopen trauma of een periode van slapeloosheid. Toch kan de een gezond blijven bij omstandigheden die bij een ander ziekte veroorzaken, omdat hij een andere genetisch aanleg heeft die hem  in staat stelt de ziekte te weerstaan.

De een gaat aan de ziekte dood terwijl de ander door adequate medische hulp overleeft. In dat geval is het ontbreken van medische bijstand de oorzaak van het overlijden, maar ook de genetische aanleg, de slaapdeprivatie en de besmetting. In de medische wereld pleegt men de oorzaak te zoeken op het terrein waar men medisch hulp kan bieden.

Kan men het virus of de bacterie bestrijden dan is dat de oorzaak. Kan men de weerstand verhogen dan is het gebrek aan weerstand de oorzaak en hebben we over enige tijd een werkzame gentherapie dan zal het genetisch defect als oorzaak worden aangemerkt. Ook medisch zou het begrip oorzaak vervangen kunnen worden door een ander begrip, zoals bijvoorbeeld aanknopingspunt voor therapeutisch ingrijpen.

Niet dat daarmee het begrip oorzaak zou worden uitgebannen, het zit daarvoor op een te elementair niveau in onze spraak- en gedachtewereld. Iets maken of doen is iets veroorzaken en zonder doen of maken is de samenleving niet goed denkbaar, maar oorzaak is een sociaal en geen wetenschappelijk begrip en als het laatste zou het eigenlijk moeten worden uitgebannen.

---

Dit artikel over oorzaak en gevolg verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.