Frans Groenendijk dacht – naar aanleiding van Kabinetsformatie2021 tot nog toe – na over een democratischer wijze van stemverdeling na verkiezingen als NL2021.

“Daar gaat niemand uitleg over geven”, sprak een gnuivende Mark Rutte naar aanleiding van de verwijzing naar Pieter Omtzigt in de zogenaamde ‘Ollongrenpapers’. Op sociale media werd door veel mensen geopperd dat Omtzigt, vanwege diens reusachtige aantal voorkeursstemmen, met een eigen fractie al aan vijf zetels kon komen of met 5 mensen aan kon sluiten bij FvD, JA21 of een andere partij.

Deze onjuiste maar sympathieke beweringen deden me terugdenken aan een stuk dat ik lang geleden schreef over de wenselijkheid van Onafhankelijke(r) politici. Sterker nog: ik zette destijds een complete webstek op, gewijd aan dat onderwerp! Dat was vijftien jaar geleden: ruim voordat meneer Baudet erover begon te denken om zich met politiek te gaan bemoeien… Ik kreeg destijds geen handen op elkaar voor mijn aanzet, maar nu komen allerlei ontwikkelingen bij elkaar die het de moeite waard maken om die tekst nog eens op te halen.
In die nogal lange tekst gaf ik niet alleen een abstracte beschouwing maar formuleerde ik ook ingrijpende aanpassingen aan de politieke cultuur èn aan het kiesstelsel waardoor narigheden die onvermijdelijk kleven aan de partijen-democratie bestreden kunnen worden. Dit stuk is korter.

Fractiediscipline, compromissen, koehandel, wisselende meerderheden
Geen enkel mens kan over alle politieke vraagstukken voldoende geïnformeerd zijn. Op alle politieke terreinen waarop men niet zeer deskundig is wordt veel te veel vertrouwd op de fractiegenoten of op een vaag partijverhaal. Partijpolitici met een snufje pit in hun donder draaien zich in bochten om te verhullen dat ze onderhevig zijn aan fractiediscipline. Discipline betekent volgens van Dale “gehoorzaamheid aan voorschriften en bevelen”. Een opmerkelijk begrip dus eigenlijk wanneer je het hebt over volksvertegenwoordigers die volgens de grondwet “zonder last” hun standpunt moeten bepalen. Fractiediscipline is er op gericht om te voorkomen dat leden van een fractie verschillende standpunten innemen.

Bij de minst slechte uitwerking van dit principe proberen fracties op elk onderwerp tot een eensluidend standpunt te komen. Op zich is dit al een onwenselijke gang van zaken maar in de praktijk lukt dit vaak niet en bestaat er een (te groot) verschil in macht tussen de fractieleden. Een verschil dat op gespannen voet staat met de grondwet. Het standpunt van de gehele fractie wordt vastgesteld door de “specialisten” en/of de fractietop.

Het partijwezen geeft – om te beginnen bij formatie besprekingen – aanleiding tot koehandel. Koehandel is iets heel anders dan het sluiten van compromissen [1]. Een compromis kan een goede, of in ieder geval aanvaardbare, oplossing opleveren. Wanneer een (regerings)partij bijvoorbeeld een verbod op bestrijdingsmiddelen zo snel mogelijk ingevoerd wil zien terwijl een andere een uitstel aanvaardbaar en nodig acht, zeg tot 10 jaar later, dan kan een uitstel van drie of zes jaar een verstandig compromis betekenen.
Bij koehandel worden wensen op één terrein ingeslikt omdat men op een ánder terrein gelijk krijgt: dat heeft meer te maken met scoringsdrift en willen voorkomen van gezichtsverlies voor partijen dan met verstandig bestuur.

De feitelijke onmogelijkheid van werken met wisselende meerderheden is nauw verbonden met het partijwezen. Een keuze door een meerderheid die gevormd wordt door parlementsleden van zowel regeringspartijen als oppositiepartijen wordt nu alom gezien als onacceptabele nederlaag voor de regeringspartij die het voorstel niet steunt, dus reden voor een regeringscrisis. Het gezichtsverlies van de partijen weegt zwaarder dan het belang van goed bestuur en breed draagvlak.

Voorstellen
Onderstaande – ik begin hier met bijna letterlijk citeren van dat oude stuk – is niet meer dan een aanzet. De voorstellen die ik doe zijn bovendien dusdanig ingrijpend en afwijkend dat een snelle realisatie niet verwacht kan worden. Omdat ze echter richting kunnen geven aan veranderingen die wel op kortere termijn gerealiseerd kunnen worden, zijn het geen wensdromen.

Sprekend over een alternatief voor de praktijk van de politieke partijen hebben we het op de eerste plaats over onafhankelijke(r) politici. Belangrijkste kenmerk van zulke politici is dat ze onafhankelijk politieke conclusies trekken uit discussies die openbaar gevoerd worden. In de praktijk betekent dit dat ze op enigerlei wijze “leiding” moeten geven aan politieke discussies.

Hoewel mijn eigen webstek (destijds) weinig belangstelling trok, staat voor mij vast dat internet de mogelijkheden voor onafhankelijke politici dramatisch vergroot. Uniek aan dit medium is immers dat met beperkte financiële middelen elke politicus/politica zijn of haar boodschap, – ook best uitgebreid! – kenbaar kan maken aan een zeer groot publiek. Het lijkt me niet uitgesloten dat op termijn dit als een even belangrijke stap voor de democratie beschouwd zal worden als de invoering van het algemeen kiesrecht.

Serieuze waardering voor ‘voorkeurs’stemmen
Op de eerste plaats zou ik willen streven naar een systeem waarin individuele, onafhankelijke politici gekozen worden. Onmiddellijk nadat de kiezers hun stemmen hebben uitgebracht heeft een aantal van de kandidaten de kiesdeler gehaald. Deze komen rechtstreeks in het vertegenwoordigend lichaam. De stemmen die deze kandidaten over hebben, geven zij door aan kandidaten van hun keuze. Op dat moment zijn de meeste zetels vergeven. De kandidaten die dan nog stemmen over hebben (doordat verschillende gekozenen stemmen aan hen hebben doorgegeven) geven deze op hun beurt naar de kandidaat van hun keuze. Dit proces gaat door tot alle zetels bezet zijn. Dankzij de moderne technologie hoeft dit geen noemenswaardige vertraging op te leveren.

Alleraardigst
Op het eerste gezicht lijkt het er misschien op dat dit systeem juist nog meer macht legt bij een beperkt aantal mensen: indien een lijsttrekker een zeer groot deel van de stemmen krijgt kan hij/zij een groot aantal Kamerleden vrijwel volledig naar eigen inzicht aanwijzen.

Een uitstapje naar de verkiezingsuitslag [2] van 17 maart levert een alleraardigst ‘commentaar’ op die mogelijkheid. Rutte zou 27 ‘fans’ hebben kunnen aanwijzen en geen enkele andere VVD-kandidaat kreeg dat recht. Kaag: 15 en ook geen enkele andere D66-kandidaat zou een overschot aan stemmen door kunnen geven. Alleen Wilders kreeg onder de PVV’ers de mogelijkheid om strikt naar eigen inzicht nog 13 Kamerleden aan te wijzen. Ook Fleur Agema die op een haar na de kiesdeler haalde, zou niet iemand kunnen aanwijzen.

Juist bij enkele wat kleinere partijen zou de uitkomst echter flink anders hebben kunnen zijn. Hoekstra zou naar eigen inzicht nog vijf fans kunnen aanwijzen uit CDA of andere hoek, maar Omtzigt dus ook vier. Ook Marijnissen van de SP zou vijf fans kunnen aanwijzen maar Leijten haalde ook genoeg stemmen voor twee zetels!
Het meest opvallende verkiezingsresultaat was ook in dit opzicht FvD: zowel lijsttrekker Baudet als nummer twee, Haga, kreeg bijna genoeg stemmen om nog drie anderen aan te wijzen. Bij GroenLinks haalde de nummer twee, mevrouw De Jonge van Ellemeet, wel zelfstandig de kiesdeler maar niet genoeg om in dit door mij bepleite systeem zelf een Kamerlid naar keuze aan te wijzen.

Bij de PvdA haalde zelfs Arib niet zelfstandig de kiesdeler. Opvallend detail daar: de mensen met buitenlandse namen kregen niet opvallend veel stemmen. Eerder was dat niet zo: die mensen splitsten zich later af om een eigen partij te beginnen, weet u nog?

Boemerang
Die nog grotere macht voor de lijsttrekkers veronderstelt echter dat de campagnes overheerst blijven worden door disproportioneel veel aandacht voor de lijsttrekkers. Dankzij Rutte, Kaag en hun vele, vele fans bij de grote media, is het mogelijk dat er nu een zekere kentering gaat plaats vinden. Komende week, wanneer er een debat in de Tweede Kamer komt over de Ollongrenpapers, zullen Ollongren, medeverkenner Jorritsma en de partijleiders van VVD en D66 het grootste deel van de schuld bij die persvrienden gaan leggen, zo hebben ze al laten doorschemeren. Wanneer de door mij destijds bepleite wijziging van het kiesstelsel al was doorgevoerd was zo’n tafereeltje zo goed als ondenkbaar. In combinatie met de hierna genoemde wijziging – ik ga nu weer verder met bijna letterlijk citeren – helemaal.

Getrapte verkiezingen
De tweede wijziging die ik voorstelde was namelijk – aanzienlijk ingrijpender, ik weet het – de invoering van een systeem van getrapte verkiezingen. In dit systeem zouden alleen de gemeenteraden van kleine gemeenten en de wijkraden in grote gemeenten nog rechtstreeks worden gekozen. De wijkraden en de gemeenteraden van kleine gemeenten kiezen vervolgens –niet uit hun midden, maar uit alle kandidaten voor dat hogere niveau!– het parlement [3].

De moderne technologie maakt het mogelijk om er voor te zorgen dat de invloed van alle kiezers op de samenstelling van het parlement even groot is. (raadsleden uit grotere wijken of gemeenten krijgen een zwaarder wegende stem).

In dit systeem houden die raadsleden zich niet alleen bezig met het bestuur op hun eigen niveau maar ook met de hogere niveaus. In mijn visie zouden ze daarover ook publiekelijk moeten debatteren. De kiezers zullen de raadsleden dan immers niet alleen (moeten/willen) kiezen vanwege hun standpunten en inzet met betrekking tot lokale kwesties maar ook vanwege de vraag hoe zij tegenover nationale (en internationale) vraagstukken aankijken. Vanzelfsprekend onderdeel van de campagne van elke kandida(a)t(e) zal (op zijn minst) een soort stemverklaring zijn waarom men voor welke kandidaten op de hogere niveaus zou kiezen.

Hogere vergoeding
Bij de uitbreiding van de taken voor de parlementariërs op “lager” niveau hoort een hogere betaling. De combinatie van hogere betaling en uitbreiding van taken naar hogere niveaus zou het aantal geïnteresseerden wel eens behoorlijk kunnen opvijzelen hetgeen ten goede komt aan de kwaliteit en de keuzemogelijkheid.

Geen illusies
Op het eerste gezicht zullen velen getrapte verkiezingen wellicht zien als het juist verkleinen van de invloed van de individuele burgers/kiezers. Een aantal effecten van deze veranderingen zouden echter een heilzame werking hebben op zowel de betrokkenheid als de openheid van het politieke debat.
Mondige burgers richten zich, met hun informatie, vragen en meningen op de “eigen” raadsleden, maar niet op hem of haar alleen.

Op hun beurt zullen de raadsleden op de hoogte (moeten) blijven van standpunten van verschillende parlementsleden; al was het maar omdat men op één onderwerp meer aansluiting ziet bij het ene parlementslid en voor een ander voorwerp meer bij een ander kamerlid: al dan niet van dezelfde partij. En passant draagt dat weer bij aan vermindering van fractiediscipline op het hogere niveau. Op de derde plaats zal elk parlementslid slechts door enige honderden raadsleden gekozen worden en is daarmee de kans groter op serieuze discussie met die geïnformeerde achterban en op het serieus afleggen van verantwoording.

Ik ga hier niet uitgebreid in op alle aspecten van de getrapte verkiezingen. Wat ik hier al wel wil benadrukken is dat de invloed van de kiezer in de huidige systematiek ook al zeer indirect is. Doordat op partijen gestemd wordt, wordt de eigenlijke keuze al grotendeels overgelaten aan de leden van de partijen die dit in de praktijk op hun beurt weer vaak blijken over te laten aan een zeer kleine groep mensen binnen hun organisatie.

De vorming van de regering is vervolgens wederom een zaak van de elite van de partijen. De Europese Commissie wordt vervolgens weer samengesteld door de regeringen (niet door het Europees Parlement en niet door de nationale parlementen). In nog veel sterkere mate en op nog veel meer perverse wijze geldt dit voor de (zeer belangrijke) invloed die op en via internationale organen als VN, WHO, Navo etc etc wordt uitgeoefend. [en over de gesel van het justitieel activisme had ik het toen nog helemaal niet]

En nu?
De beschreven voorstellen zijn dus globaal en zeker niet op korte termijn te realiseren. Er is echter geen reden waarom veranderingen in de richting van het door mij voorgestane systeem niet op korte termijn kunnen beginnen. Daarbij denk ik dan op de eerste plaats aan een verzwakking van de fractiediscipline en versterking van het dualisme in de politiek: onafhankelijker opstelling van de (regerings)fracties in het parlement ten opzichte van het kabinet.

Heel belangrijk voor deze ontwikkeling is dat kandidaten nadrukkelijker voor hun eigen standpunten uitkomen. Internet is daarvoor een uitstekend hulpmiddel maar voor een verandering die die naam waard is, is het onmisbaar dat de “oude” media meer aandacht gaan besteden aan de standpunten, inzet en inbreng van de individuele politici.

En mogelijk komt dus komende week of maand – alsof niet Baudet maar de spreekwoordelijke duivel ermee speelt – de optie zakenkabinet ineens dichterbij.

Nog twee opmerkingen ter afsluiting. Meneer Omtzigt heeft heel veel bewonderaars maar er bestaat geen team Omtzigt: er zijn geen invloedrijke leden van het CDA die met hem samenwerk(t)en. Als dat wel het geval was dan zou hij nu wellicht ook niet half overwerkt thuis zitten. Er zijn nogal veel mensen actief in de politiek die niet zo goed zijn in teamwork.

---

1. Zie over het verschil tussen koehandel en compromissen ook mijn artikel Grondwetsartikel 23: een prima compromis
2. Zie daarover ook de uitgebreide – hier en daar hilarische – verhandeling van RTLnieuws over “Hoeveel stemmen kreeg de kandidaat van jouw keuze?“
3. De Tweede (?) Kamer zou mijns inziens ook wel een geringere omvang mogen hebben.

---

Meer over Kabinetsformatie2021 en wat er politiek rondom plaatsvindt vindt u hier.