Een democratische samenleving, zegt socioloog Pieter Hilhorst, kan niet bestaan zonder een ontstellende hoeveelheid overleg. Overleg dan te verstaan als vergaderen “met de hele groep”.

Daar heb ik twee dingen over te zeggen. In de eerste plaats dat als dat waar zou zijn, de democratische samenleving pas een jaar of veertig, vijftig geleden begonnen is. Voor die tijd kenden we dat vergaderen niet zo en toen het kwam had ik er zo de pest aan, dat het zeker een van de redenen is geweest waarom ik mijn baan aan de universiteit heb opgezegd.

In de tweede plaats meen ik dat democratie een vorm van regeren is en misschien ook wel een eigenschap van een samenleving, maar zeker niet een vorm van bedrijfsorganisatie. Het dient om een vreedzame afwisseling van de macht bij de overheid mogelijk te maken en om te garanderen dat er niet geregeerd kan worden tegen de uitdrukkelijke wil van de meerderheid in. En wie wil weten hoe een samenleving in elkaar zit, die moet er Adam Smith maar eens op na lezen, want wat hij schreef staat nog steeds overeind.

Vanwege al de nadelen die de democratie heeft buiten zijn natuurlijke omgeving de politiek, nadelen die Hilhorst ook wel vermeldt, passen we het niet toe in het normale leven. Behalve daar, waar dat leven door sociologen wordt beheerst. Vijf uur per week vergaderen, dat doen ambtenaren en welzijnswerkers. Maar dat gebeurt niet in een voetbalclub of op andere plaatsen in de samenleving waar mensen op hun prestaties worden afgerekend. Ik werkte op een advocatenkantoor, waar de compagnons tegenwoordig zo’n vier of vijfhonderd euro per uur moeten opbrengen.

Een vergadering van veertig man van vijf uur kost dan een ton euro en dat is veel geld, als je het iedere week kwijt bent. Wij huurden mensen in, om het kantoor voor ons te managen. In de tijd dat we nog klein waren en geen geld hadden voor dure managers, deden we het overleg over de maatschap aangelegenheden tijdens de lunch of vrijdags tijdens de borrel, als we elkaar toch zagen.

Twee of drie keer per jaar werd er officieel vergaderd met een behoorlijke agenda van beslispunten, met behoorlijke bijlagen ook. De voorzitter hamerde na tien minuten of een half uur de discussie over een agendapunt af en formuleerde een besluit. Daarover werd dan gestemd. Dat besluit kwam in de notulen en op de besluitenlijst. De volgende vergadering begon met goedkeuring van de notulen (hamerstuk meestal) en een controle of de besluiten waren uitgevoerd.

Dat was een vorm van democratisch ondernemingsbestuur en het werkte redelijk goed, maar dat is niet de manier die sociologen bedoelen. Zij menen dat ook het personeel mee moet vergaderen en dan zonder voorzitter die af kan hameren.

Onzinbesluiten, die een minder competent bestuur er wel eens doordrukte in onze maatschap, werden stilzwijgend niet uitgevoerd. Dat kon, omdat de vergadering het bestuur kon afzetten als we wilden en het bestuur dat heel goed wist. Dat is een kenmerk van echte democratie. Bij de democratische organisaties die Hilhorst voor ogen staan, is het juist kenmerkend dat de besturen niet worden afgezet, hoe incompetent ze ook blijken te zijn. Want afzetten doet pijn.

Dat een grote organisatie, waarin dagelijks belangrijke besluiten moeten worden genomen democratisch zou kunnen worden gerund in de sociologische zin van het woord, is  een onzinnige gedachte. Besluitvorming van onder af – bottom up – is maar in een beperkt aantal gevallen zinnig en in het bedrijfsleven is het nooit een exclusieve methode. Bottom up komt  alleen voor, waar men zijn geld niet zelf hoeft te verdienen en het is dus een luxe verschijnsel.

Nu lijkt me dat iets dat sociologen zouden behoren te weten of in elk geval zouden  moeten onderzoeken. Is het waar wat ik zeg, dat grote vergaderingen voor het nemen van  besluiten niet efficiënt zijn en voor het uitwisselen van kennis en ervaring evenmin? Dat voor het broodnodige overleg andere vormen moeten worden gekozen dan collectieve vergaderingen? Heeft de sociologische wereld ongelijk? Had Karel Van het Reve gelijk toen hij zei dat tijdens zijn werkzame leven er niets belangrijks uit de sociologische wetenschap was voortgekomen? In elk geval is het een vermoeden dat door nogal wat mensen met hem wordt gedeeld.

Hilhorst, dat moet hem worden nagegeven, probeerde wel uit te vinden, waarom de “democratische” besluitvorming in de meeste gevallen niet werkt. Hij maakte daarbij de vergissing dat hij het regeren van een land als het model beschouwt voor het besturen van een doelorganisatie. Hij komt daarom ten onrechte tot de conclusie dat er niets erger is dan een baas die dingen in zijn uppie beslist.

Hij bedoelt daar mee dat besluiten worden genomen buiten een vergadering en ook als niet iedereen het er mee eens is. De ervaring leert dat Hilhorst ongelijk heeft. De meeste mensen vinden het juist prettig als een competente baas de dingen regelt, ook als ze het wel eens niet eens zijn met zo‘n besluit. De competentie van de baas brengt mee dat de juiste mensen op tijd geraadpleegd worden, meestal door hem zelf. Hij bevordert de uitwisseling van kennis en ervaring door de deskundigen de hei op te sturen met degenen die van hun kennis kunnen profiteren.

Of hij doet het door ze op de zaak in de buurt van elkaar neer te zetten, zodat ze gemakkelijk bij elkaar kunnen binnenlopen. Hij zorgt verder voor de juiste mix van bottom up en top down in het beleid en maakt niet de fout om een van beide als alleen zaligmakend te beschouwen.

Is een baas niet competent dan wordt hij vervangen of gaat het bedrijf failliet. Deze vorm van organisatie bestond al lang voordat de democratisering toesloeg en in de sectoren waar de Nederlandse welvaart wordt geproduceerd bestaat hij nog steeds.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp