We hebben een vaag idee van totalitaire regimes, maar dat de overheidsbureaucratie daar ook een vorm van is beseft niet iedereen.

Wie wil weten wat de gevolgen zijn van een totalitair regime kan niet beter doen dan er Hannah Arendt op nalezen. Toch  is het moeilijk om uit haar werk op te maken wat precies de  redenen zijn van de irrationaliteit van het totalitarisme in al zijn verschijningsvormen. Ze neemt  het wel waar, maar lijkt niet helemaal te begrijpen waarom dit soort regimes het gewone leven van de mensen op zo’n absurde wijze op zijn kop zet. De wereld die Hitler, Mao en Stalin maakten is een onbegrijpelijke wereld en iedereen die probeert om er met behulp van de ratio soep van te koken komt bedrogen uit.

Dat irrationele van een samenleving die van bovenaf en met geweld wordt verordonneerd wordt door Arendt goed getroffen in haar boek Totalitarianism en dat is waar eigenlijk alle andere schrijvers over het onderwerp moeite mee blijken te hebben. De enige die in dat opzicht in haar buurt komt is Karel van het Reve. Die heeft in zijn verslagen als journalist in Moskou de absurditeit van het Sovjet regime in klein detail geschilderd maar met zoveel humor dat de slechtheid, die mensen als Arendt maar ook Arthur Koestler en George Orwell er zo goed in onderkennen, wat op de achtergrond lijkt te raken.

Stalin,  Hitler en Mussolini hadden de blauwdruk van een door hen gewenste samenleving in hun hoofd en zij hadden ook de macht om hun ideeën tot uitvoering te brengen. Samenlevingen zijn heel  ingewikkelde dingen. Ze kennen een mate van complexiteit  van een zelfde orde waarin het menselijk lichaam complex is. Het is helemaal niet mogelijk om maar bij benadering een concept te hebben van een samenleving dat met de realiteit overeen stemt.

Wie dan toch probeert om een bestaande leefwereld om te bouwen naar het concept dat hij daarvan heeft, creëert iets dat geen zinnig mens meer als een normale samenleving ervaart. Mensen die in het Duitsland van Hitler leefden werden steeds weer op het verkeerde been gezet. Zaken waar je aan gewend was in een normale wereld en die daarin voorspelbaar waren, liepen in Nazi-Duitsland anders.

Wat in Hitler Duitsland op  een massale en dodelijke manier plaats vond zie je op veel kleinere en humanere manier terug in democratische samenlevingen die op hun manier ook totalitair zijn. Ook bij ons houdt de overheid zich aansprakelijke voor alles wat er in de samenleving gebeurt en  doet zij haar best de wereld naar haar hand te zetten, alleen niet met geweld. De Nederlandse  overheid houdt er ideeën op na hoe een rechtvaardige samenleving eruit zou moeten zien en wil die verwezenlijken, maar dan zonder geweld en binnen de smalle marges van de democratie.

De wetten die zij maakt om de inkomensverdeling te wijzigen zoals die in de samenleving spontaan tot stand komt, hebben een heel andere uitwerking dan de wetgever bedoelde.  Omdat het bekend worden van de resultaten van haar pogingen een voortzetting van de ingeslagen weg zou bemoeilijken worden die resultaten doorgaans onder de pet gehouden. We horen er niet over en als de gegevens wel worden gepubliceerd dan meestal op een manier die voor de gemiddelde burger niet  erg toegankelijk is.

We doen alsof we nu een rechtvaardiger inkomensverdeling hebben dan zonder overheidssturing het geval zou zijn maar dat is iets dat we helemaal  niet meten en dus niet weten kunnen. We weten niet hoeveel belasting wordt ontdoken en door wie. We weten niet hoeveel misbruik gemaakt wordt van sociale wetgeving en hoe in het algemeen de bevolking zich geaccommodeerd heeft aan de wetgeving en daar op een heel andere manier gebruik van maakt dan de wetgever had bedoeld.

Een voorbeeld van mislukte maakbaarheid waar iedereen zijn mond over houdt is de criminele sub-samenleving, de onderwereld. Sinds begin negentiende eeuw doen we al ons best met het strafrecht apparaat de mensen uit de criminele wereld te verbeteren en zo de misdaad uit te bannen. Geen van de geprobeerde methoden heeft ooit het recidive cijfer doen dalen of van de gemiddelde misdadiger een beter mens gemaakt. Toch gaan we door, zonder dat ooit  iemand in de overheid overweegt of de gekozen uitgangspunten wel juist zijn en of we met het strafrecht wel de mensen en hun samenleving kunnen verbeteren.

De bureaucratie die ons de callcenters heeft geschonken is minder kwaadaardig dan de overheidsmachine die Treblinka en de Goelag heeft geproduceerd, maar ze is op haar manier even absurd. Als men het in een samenleving aan de mensen overlaat hoe ze met elkaar willen omgaan gaat het meestal een heel stuk beter dan wanneer iemand dat van bovenaf probeert te regelen. Bovendien houdt de overheid dan meer resources over om gericht op plekken in te grijpen waar de dingen echt fout dreigen te gaan.

Onze overheid met al haar vertakkingen is een kleine en welwillende DDR binnen een overigens vrije samenleving. Het zou mooi zijn als we die overheid af zouden kunnen bouwen en er een effectievere voor in de plaats stellen. Ik weet bijna zeker dat dan de kiezers ook weer tot rust zouden komen en op redelijke partijen zouden stemmen zoals ze dat in de negentiende eeuw ook deden. De onrust onder de kiezers die de grote schommelingen in de verkiezingsuitslagen veroorzaakt is een gevolg van het ondermaats functioneren van de overheid.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp